Наманган Мухандислик Педагогика Институти Касб таълими факультети

 
2.Tabiiy komponentlar tushunchasi 
 
Inson  o’z  ehtiyojlari  uchun  zarur  barcha  narsalar  (oziq-ovqat,  kiyim-kechak, 
qurilish  materiallari  va  b.)  ni  tabiatdan  oladi.  Insonning  turmush  faoliyati  uchun 
kerakli  bo’lgan har qanday mahsulotlar  tabiiy  resurslar asosida yaratiladi. 
Insoniyat  uchun  yashash  vositasi  bo’lib  xizmat  qiladigan  va  xo’jalikda 
foydalaniladigan  tabiat  unsurlarining  barchasi  tabiiy  resurslar  hisoblanadi.  Ishlab 
chiqaruvchi  kuchlarning  rivojlanishi  resurslardan  foydalanish  ko’lamining  ortishiga 
olib  kelishi  tabiiy  hol.  Tabiat  bilan  jamiyat  o’rtasidagi  o’zaro  munosabatlar  zaminida 
ham ana shu tabiiy  resurslardan foydalanish  yotadi. 
Qalin  o’rmonlarni  o’ziga  makon  bilgan  qadimgi  odam  (paleontrop)lar  asta-sekin 
o’rmonsiz  yalangliklarga  chiqib,  nisbatan  mo’l  ozuqa  manbalariga  ega  bo’la 
boshlagan.  Ular  tabiiy  buyumlar:  tosh  va  yog’ochdan  foydalanganlar,  ayrim  sun’iy 
qurollarni  yasaganlar,  olovdan  foydalanishni  bilganlar.  Asosan  o’simliklarning  ildiz 
va  mevalarini  yig’ish,  ov  va  baliq  to’tish  bilan  shug’ullanganlar.  SHubhasiz,  ular 
tabiatga  sezilarli  ta’sir  ko’rsatmaganlar.  «Ekologik  tahlil-deb  yozadi  rus  olimi  B.F. 
Porshnev:  paleontrop  o’z atrofidagi hayvonot dunyosi bilan g’oyat zo’r bog’lanishda 
bo’lganligini  ko’rsatadi...paleontrop...  barcha  hayvon  va  qushlar  uchun  mutlaqo 
xatarsiz  bo’lgan,  u  hech  nimani  o’ldirmagan.»  SHuning  uchun  bo’lsa  kerak  u  ayiq, 
bo’ri,  to’ng’iz  bilan  bemalol  »tillasha»  olgan,  yovvoyi-yirtqichlarni  xonakilashtira 
boshlagan 
Zamonaviy  odamlarga  ancha  yaqin  bo’lgan  neandertal  odamlar  bundan  100-300 
ming  yil  avval  asosan  Yevropa,  Afrika,  va  Osiyoda  yashaganlar.  Ulardagi  mehnatga 
layoqat  inson  evolyutsiyasiga  katta  ta’sir  ko’rsatgan.  Ibtidoiy  mehnat  jamoalarining 
vujudga  kelishi  mehnat  qurollarini  takomillashtirishni,  tabiiy  resurslardan  foydalanish 
(mevalar  terish,  baliq  tutish,  ov)  ko’lamini  orttirishni,  chorvachilik  va  dehqonchilikni 
rivojlantirishni  taqozo etgan. 
O’rmonlarga  o’t  qo’yish,  yerlarni  yoppasiga  haydash,  yaylovlarda  uy 
hayvonlarini  tartibsiz  boqish,  oqar  suvlarga  to’g’onlar  qurib  oqimni  o’zgartirish  kabi 

---

 
144 
insonlarning  tabiatga  ta’siri  tufayli  o’simlik  va  hayvon  turlarining  kamayishi, 
ayrimlarining  yo’qolishi  tezlasha  boshlagan.  Natijada  inson  faoliyati  bilan  bog’liq 
nomaqbul  o’zgarishlar  nafaqat  tabiat,  balki  kishilarning  hayot  faoliyati  uchun  ham 
xatar  keltira  boshlab,  qadimgi  odamlarni  boshqa  joylarga  ko’chishga  majbur  eta 
boshlagan. 
Odamzod  yaratgan  ilk  madaniyat  namunalari  yuqori  paleolitga  mansub  bo’lib, 
uning  iqtisodiy  asosi  ovchilikdir.  U  o’zidagi  takomillashgan  qurollari  bilan  yirik 
hayvonlar  (mamont)  ni  ham  o’ldirishga  qodir  bo’lgan.  Paleolit  davrining  oxirgi  yuz 
yilliklari 
mobaynida 
hayvonlar 
soni 
sezilarli 
darajada 
kamaya  boshlaydi. 
Pleystotsenning  oxiriga  kelib  tug’ilish  koeffitsienti  ancha  past  bo’lgan  yirik 
hayvonlar  (xususan  mamont)  butunlay  yo’qotiladi.  o’rtacha  kengliklarda  yashagan 
bunday  hayvonlarni  butunlay  yo’q  bo’lib  ketishini  bir  guruh  olimlar  iqlimdagi 
o’zgarishlar  oqibati  desalar,  yana  bir  guruhlari  buning  sababini  ibtidoiy  ovchilik 
faoliyati  natijasi  deb hisoblaydilar.