«sanoat marketingi» kafedrasi

3. Fiziokratlarning umumiy ta’rifi; 

A)  F.  Kenening  iqtisodiy  ta’limoti.  Uning  "Iqtisodiy  jadval"  asaridagi 

g‘oyalari. 

B) Tyurgoning iqtisodiy qarashlari. 

XVIII  asrning  o‘rtalarida  Fransiyada  iqtisodiy  bilimlar  tarixida 

fiziokratizm yo‘nalishi yuzaga keldi. Bu ta’limot klassik iqtisodiy maktabning 

tarkibiy,  butun  zanjirning  ajralmas  qismi  sifatida    muxim  ahamiyatga  egadir. 

Bu  oqimning  asosiy  vaqillari  F.Kene,  A.  Tyurgo  mamlakatdagi  usha  davr 

iqtisodiy  xolatini  xar  tomonlama  taxlil  etib  iqtisodiyotning  muxim 

kategoriyalari  bo‘yicha  kimmatli  fikrlarni  berdilar.  Ular  fermerlarni  ximoya 

qilgan  xolda  avvalo  Merkantilizmdan  vos  kechib,  boylikning  asosiy  manbai 

mexnat  va  yer  ekanligini  ko‘rsatdilar.  "Tabiiy  tartib"  konsepsiyasi  asosida 

"Unumli mexnat"  "Sof maxsulot", kapital to‘g‘risidagi bilimlar ilgari surildi.  

Kapitalistik  munosabat,  xususiy  mulk,  erkin  baxolar,  erkin  raqobat 

davlatning  iqtisodga  kam  aralashuvi  "Tabiiy  xol"  deb  tan  olindi.  Ularning 

fikricha, qiymat iste’mol qiymati bo‘lib, xatto tabiat, yer in’omi sifatida  talqin 

etiladi.  Shundan  dexqonchilikdan  boshqa  sanoat,  savdo  va  xizmat  tarmoqlari 

unumsiz  soha  deb  qaraladi.  Bunday  noto‘g‘ri  fikrning  paydo  bo‘lishi 

Fransiyaning usha davrdagi axvoli (agrar mamlakat) bilan bog‘liqdir. 

Kapital tushunchaning kiritilishi va uning boshlangish va yillik bunak kabi 

ikki  qismga  bo‘linishi  iqtisodiyot  tarixida  muxim  kadamdir.  Shundan  doimiy 

va aylanma kapital g‘oyalari ham kelib chikadi. 

 F.Kenening asosiy "Iqtisodiy jadval" asarida jamiyatdagi sinflar  masalasi 

ko‘tariladi, ammo bunda  ba’zi kamchiliklar bor,  uni A. Tyurgo rivojlantirib, 

usha  davr  uchun  to‘g‘ri  xulosalar  chiqardi.  Takror  (uzliksiz)  ishlab  chiqarish 

---

     

15 

jarayoni  va  yalpi  ijtimoiy  maxsulot  muomalasi  birinchi  bor  kun  tartibiga 

kuyildi. Oddiy takror ishlab chiqarish chizmasi beriladi va tayor maxsulotning 

aylanish  tamoyillari  ko‘rsatiladi,  bu  usha  davr  uchun  katta  kashfiet  edi. 

Tarmoqlar,  ya’ni  sektorlararo  taksimotning  anik  proporsiyalari  bo‘lishi 

zarurligi kayd etiladi, ma’lumki bu tamoyil xozirgi davrda ham muxim. 

Olim va davlat arbobi A. Tyurgoning iqtisodiy g‘oyalari ancha mukammal 

bo‘lib usha davrdagi jamiyat va iqtisodiyatdagi jarayonlarni ancha izchil taxlil 

etadi  va  sanoatda  kapitalistlar  va  yollanma  ishchilar  mavjudligi  hamda  beshta 

sinf  borligi  e’tirof  etiladi.  Bu  xulosa  to‘g‘ri  xulosadir.  A.  Tyurgo  sanoat  va 

xizmat  sohalariga  ijobiy  yondashadi.  U  kapital  va  qo‘shimcha  maxsulot 

(qiymat)  masalalarini  ancha  mukammal  xal  etadi,  sanoat,  ssuda  va  kapital 

xaqida fikr yuritadi. Lekin oxir oqibatda fizokratizm kobigidan chika olmaydi, 

qo‘shimcha  maxsulotning  asosiy  maxsulotining  asosiy  shakli  yana  yerga,  yer 

rentasiga  qaytadi.  A.  Tyurgo  davlat  chinovnigi,  anikrogi  moliya  vazirligi 

sifatida  ham  bir  qancha  iqtisodiy  isloxotlarni  utqazishga  erishdi.  Ammo 

mamlakatdagi  ijtimoy  tuzum  bu  isloxatlarga  tusik  edi.  Xozirgi  davr  tili  bilan 

aytganda,  fiziqatorlar  sof  bozor  munosabatlarini  qo‘lladilar,  ammo  ularning 

g‘oyasi  asosan  qishloq  xo‘jaligi  bilan  cheklab  kuyildi,  barcha  fikrlarda 

mukammallik  yetishmas  edi.  Bu  vazifalar  esa  keyingi  olimlar  tomonidan  xal 

etildi. 

Xulosa 

XU asr oxiri XU11 asrlar davomida yangi iqtisodiy ta’limot merkantilizm 

va  u  bilan  bog‘liq  siyosat  paydo  bo‘ldi.  Bu  ta’limot  bo‘yicha  millat  (xalq) 

boyligining  asosi  muomala  sohasida  yuzaga  keladi  (avvalgi  qarashlardan 

prinsipial farq qiladi). Bu ta’limotda ikki davrni ajratish mumkin. 

1. Ilk merkantilizm yoki monetarizm (ya’ni  pul degani) XU-XU1 asrlarda 

(qisman XU11 asrda) mavjud bo‘ldi va boylik asosan oltin, kumush va boshqa 

kimmatbaxo  javoxirlardan  iborat  bo‘ladi,  degan  g‘oyani  ilgari  surdi,  shunga 

oid  siyosat  ham  olib  borilgan,  unda  chetdan  imkoni  boricha  ko‘proq  nodir 

metallar keltirish va ularni chetga kamroq chiqarish targib qilingan.  

2.  Rivojlangan  merkantilizm  ta’limotida  boylik  savdo  -  sotik  sohasida 

savdo balansi asosida yuzaga kelgan, imkoni boricha ko‘proq eksport qilish va 

mumkin kadar kamroq import qilish g‘oyasi ilgari surilgan. 

XU11-XU111  asrlarda  qulay  ijtimoy-iqtisodiy  sharoitlarda  dastlab 

angliyada klassik iqtisodiy maktab ko‘rtaklari paydo bo‘la boshladi. Bu yangi 

iqtisodiy  g‘oyalar  V.Petti  nomi  bilan  bog‘liq  (burjua  inklobi,  manufaktura  va 

savdoning  rivojlanganligi,  agrar  isloxot,  dexqonlarning  chegaralinishi, 

mustamlakachilik  siyosati,  qulay  tarixiy,  tabiiy  va  geografik  hamda  iqtisodiy 

sharoitlar).  

---

     

16 

V.  Petti  "Tabiiy  baxo"  (qiymat),  "Siyosiy  baxo"  tushunchalarini  kiritdi, 

tovar qiymatining unga sarflangan mexnat  miqdori bilan ulchanishi g‘oyasiga, 

ya’ni  qiymatning  mexnat  nazariyasiga  asos  soldi.  "Mexnat  boylikning  otasi, 

yer esa uning onasidir"  degan fikrni bildirdi, qiymatni aynan almashuv qiymati 

(pul) shaklida tushuuntirdi.