Жаббаров, Юсупов



Download 4,09 Mb.
Pdf ko'rish
bet5/87
Sana14.08.2021
Hajmi4,09 Mb.
#147103
1   2   3   4   5   6   7   8   9   ...   87
Bog'liq
mexanika va molekulyar fizika

I BOB. MEXANIKA 
§1. MODDIY NUQTANING HARAKATI 
 
Reja:  
1.Fizika fani va uning asosiy vazifasi. 
 
2.Mexanik harakat va uni xarakterlovchi kattaliklar. 
 
3.Harakat turlari. 
 
4.Tekis o’zgaruvchan harakat. Tezlanish. Yo’l tenglamasi. 
 
Tayanch iboralar:  Moddiy nuqta, materiya, koordinatalar tizimi, tezlanish, 
trayektoriya, yo’l, ko’chish. 
 
          Turmushda  biz  har  xil  jismlar  bilan  doimiy  ravshida  ish  ko’ramiz.  Ularni  
kuzata borib  va o’rganish  yo’li  bilan biz tajriba orttiramiz  va  u  orqali olam sirlarini 
bilib  olamiz.  Olam  hech  qachon  o’zgarishsiz  bo’lmaydi.  Unda  uzluksiz  ravishda 
doimo  turli  xil    va    darajada  o’zgarishlar  bo’lib  turadi.  Bu  hamma  o’zgarish  va 
hodisalar materiyaning harakati deyiladi. 
            Fizika  fani  materiyaning  tuzilishi  va    harakatning  umumiy  ko’rinishlarini 
o’rganadi.  U  hamma  tabiiy  fanlarning  asosi  bo’lib  hisoblanadi.  «Fyuzis»  -grekcha 
tabiiy  degan  ma’noni  anglatib,  fizika  bizni  o’rab  olgan  borliqning  umumiy 
qonuniyatlarini o’rganadi. 
            Olamda  hamma  narsa  o’zaro  bog’lanishda.  Tabiiy  hodisalarning  o’zaro 
aloqasi  va  ketma-ketligini  o’rgana  borib,  tadqiqotchilar  tabiat  qonunlarini  ochadilar. 
Materiyada yuz beradigan rivojlanishlar uning yanada murakkab ko’rinishlarini hosil 
qiladi,  jonsiz  materiyadan  jonli  materiya,  jonli  materiyadan  fikrlaydigan  materiya 
hosil  bo’ladi.  Ularning  har  biri  uchun  yanada  murakkab  xossalar  va  rivojlanish 
hamda mavjudlik qonuniyatlari xarakterlidir. 
               Harakat  materiyaning  turli  ko’rinishlaridan  iborat  bo’lganidek,  tabiat  ham 
barcha  o’zgarishlardan  iborat.  Materiya  harakatining  asosan  beshta  shakli  mavjud: 
mexanik,  fizik,  ximik,  biologik  va  ijtimoiy.  Ularning  orasida  eng  oddiysi  mexanik 
harakat  bo’lib,  u  fazoda  jismlarning  vaqt  davomida  bir-biriga  nisbatan  vaziyatining 
o’zgarishidan iborat. 
              Mexanik  harakat  uchta  turdan  iborat  -    ilgarilanma,  aylanma  va  tebranma 
harakat.  Ilgarilanma  harakat  harakatning  shunday  ko’rinishiki,  unda  jismni  tashkil 
etgan zarrachalar to’g’ri bir-biriga parallel trayektoriyalar chizadi. (1-rasm) 
 



 
1-rasm 
         Aylanma  harakatda  jismning  ixtiyoriy  ikki  nuqtasi  vaqt  davomida  harakatsiz 
bo’lib turadi. Bu ikki nuqta orqali o’tkazilgan to’g’ri chiziq aylanish o’qi deb ataladi. 
Aylanish  o’qida  jismning  hamma  nuqtalari  harakatsiz  bo’ladi.  Jismning  boshqa 
nuqtalari  aylanish  o’qiga  perpendikulyar  tekisliklarda  harakatlanadi.  Bu 
aylanalarning markazlari aylanish o’qida yotadi. (2-rasm) 
 
 
2-rasm                                            3-rasm 
 
Masalan,  yo’lda  harakatlanayotgan  avtomobilning  kuzovi  ilgarilanma,  g’ildiraklari 
esa aylanish o’qlariga nisbatan aylanma harakat qiladi. 
         Tebranma  harakat  deb  jism  o’z  muvozanat  holati  atrofida  ko’p  marta  takroriy 
harakatlanib har safar dastlabki holatiga qaytadigan harakatga aytiladi.  
            Fizik  masalalarni  yechishda  qaralayotgan  sharoitda  ko’pincha  ba’zi  faktorlar 
inobatga  olinmaydi.  Masalan,  jismning 
harakati  o’rganilayotganda 
uning 
o’lchamlarini hisobga olmaslik mumkin. 
          Muayyan  sharoitda  o’lchamlari  inobatga  olinmaydigan  jismga  moddiy  nuqta 
deyiladi. 
           Jismning  mexanik  harakatini  ifodalash  uchun  vaqtning  istalgan  qiymatida 
uning  koordinatalarini  bilish  kerak.  Koordinatalarini  aniqlash  uchun,  dastlab  sanoq  
jismini  tanlab  olish  va  so’ngra  unga  bog’langan  koordinata  tizimini  tanlab  olish 
kerak.  Moddiy  nuqtaning  istalgan  vaqtdagi  holatini  aniqlash  uchun  esa  sanoq 
vaqtining  boshlanish  qiymatini  aniqlash  kerak.  Bunda  sanoq  tizimi  hosil  bo’ladi. 
Demak,  sanoq  tizimi  deb  koordinatalar  tizimi,  sanoq  jismi  va  vaqt  o’lchaydigan 
asbobga aytiladi. Sanoq jismi deb koordinatalar boshi qo’yilgan jismga aytiladi. 



 
            Koordinatalar  tizimi  u  bilan  aylanayotgan  sanoq  jismi  va  sanoq  vaqtiga 
nisbatan  jismning  harakat  qonuniyatlari  o’rganiladi.  Juda  ko’p  sondagi  bo’lishi 
mumkin  bo’lgan  koordinatalar  tizimi  orasida  eng  oddiy  va  zaruriyatlari  hamda 
amalda  qo’llaniladiganlari  juda  ozchilikni  tashkil  etadi.  Ularning  ayrimlarini  ko’rib 
o’tamiz. 
1. tekislikda 
     a) To’g’ri burchakli Dekart koordinatalar tizimi: bunda moddiy nuqtaning o’rni 
ikki  (x,γ) sanoq sonlari bilan ifodalanadi, ular X va Y uzunliklar hisoblandi. 
  
  
 
4-rasm 
 
   b) Qutbli koordinatalar tizimi (5-rasm) da nuqtaning holatini uzunlik 
ρ va burchak υ bilan aniqlanadigan ikki son (ρ, υ) bilan ifodalanadi 
 
 
5-rasm 
 
2. fazoda: 
      To’g’ri burchakli Dekart koordinatalar tizimi (6-rasm),x,y,z uzunliklar  
bilan aniqlanadigan uchta son (x,y,z) bilan ifodalanadi.  
  
 



 
 
6-rasm 
 
             Fazoda  jismning  o’rnini  radius-vektor  bilan  aniqlash  mumkin.  A  nuqtaning 
radius-vektori deb koordinata boshi O dan shu nuqtaga o’tkazilgan vektorga aytiladi. 
Bu  vektor  yo’nalishga  ega  bo’lib 

r
  harfi  bilan  belgilanadi.  Uning    koordinata 
o’qlariga proyeksiyalari shu nuqtaning dekart koordinatalariga teng bo’ladi: 
 
           r
x
=x;   r
y
=y;   r
z
=z  
                       (1) 
 
          Moddiy  nuqtaning  harakati  vaqtida  hosil  qilingan  chiziqqa  trayektoriya  deb 
ataladi. Moddiy nuqta tomonidan biror vaqt oralig’ida bosib o’tilgan trayektoriyaning 
uzunligiga uning shu vaqt oralig’idagi yo’li deyiladi. (7-rasm) 
 
 
7-rasm 
 
             Agar  trayektoriya  to’g’ri  chiziqdan  iborat  bo’lsa,  to’g’ri  chiziqli  va 
trayektoriya  egri  chiziqdan  iborat  bo’lsa,  egri  chiziqli  harakat  deyiladi.  Jismning 
dastlabki  va  oxirgi  vaziyatlarini  tutashtiruvchi  yo’nalishga  ega  to’g’ri  chiziq 
kesmasiga aniqlovchi radius-vektor 


Download 4,09 Mb.

Do'stlaringiz bilan baham:
1   2   3   4   5   6   7   8   9   ...   87




Ma'lumotlar bazasi mualliflik huquqi bilan himoyalangan ©hozir.org 2024
ma'muriyatiga murojaat qiling

kiriting | ro'yxatdan o'tish
    Bosh sahifa
юртда тантана
Боғда битган
Бугун юртда
Эшитганлар жилманглар
Эшитмадим деманглар
битган бодомлар
Yangiariq tumani
qitish marakazi
Raqamli texnologiyalar
ilishida muhokamadan
tasdiqqa tavsiya
tavsiya etilgan
iqtisodiyot kafedrasi
steiermarkischen landesregierung
asarlaringizni yuboring
o'zingizning asarlaringizni
Iltimos faqat
faqat o'zingizning
steierm rkischen
landesregierung fachabteilung
rkischen landesregierung
hamshira loyihasi
loyihasi mavsum
faolyatining oqibatlari
asosiy adabiyotlar
fakulteti ahborot
ahborot havfsizligi
havfsizligi kafedrasi
fanidan bo’yicha
fakulteti iqtisodiyot
boshqaruv fakulteti
chiqarishda boshqaruv
ishlab chiqarishda
iqtisodiyot fakultet
multiservis tarmoqlari
fanidan asosiy
Uzbek fanidan
mavzulari potok
asosidagi multiservis
'aliyyil a'ziym
billahil 'aliyyil
illaa billahil
quvvata illaa
falah' deganida
Kompyuter savodxonligi
bo’yicha mustaqil
'alal falah'
Hayya 'alal
'alas soloh
Hayya 'alas
mavsum boyicha


yuklab olish