Халкаро шартномалар хукуки

MUSTAQIL ISH UCHUN TOPSHIRIQLAR 
 
1. 
Istalgan  xalqaro  shartnomani  tahlil qilish,  ya’ni  shartnomani  haqiqiyligi 
va  haqiqiy  emas  deb  topishga  taaluqli  bo’lgan  masalalarni  o’rganshi.  Ish  shakli  – 
nazorat ishi (esse). 

---

165 
 
X BOB. XALQARO SHARTNOMALARNI SHARXLASH 
 
(yuridik fanlar nomzodi Umarxanova Dildora Sharipxanovna) 
 
Annatotsiya.  Mazkur  bobda  talabalar  sharhlash  tushunchasi;  sharhlash 
ob’ekti  va  vositalari;  sharhlash  prinsiplari  va  qoidalari,  usullar  va  sub’ektlari 
haqidagi bilimlarga ega bo’ladilar. 
 
 
10.1. Sharxlash tushunchasi 
 
Shartnomalar 
huquqi 
haqidagi 
Vena 
Konvensiyalarining 
“Shartnomalarini 
sharxlash” 
bo’limi 
konvensiyaning 
3-qismi 
“Shartnomalarga  rioya  qilinishi,  tadbiq  qilinishi  va  sharxlanishi”da 
joylashgan.  Darhaqiqat,  sharxlash  aynan  ushbu  bo’lim  uchun  ahamiyatli. 
Sharxlashning  yuridik  muammolari  shartnomalarning  tadbiq  qilinishida 
yuzaga  keladi.  Shu  bilan  birga,  sharxlash  shartnoma  tarkibini  aniqlash 
zaruratini yuzaga keltirgan holda muhim ahamiyat kasb etadi.  
Normalarning  tayyorlanishi  va  ularning  tadbiq  qilinishi  ularning 
tarkibi  va  maqsadini  tushunishga  bog’liq.  Bunga  esa,  sharxlash  orqali 
erishiladi.  Sharxlash  huquqning  harakatlanishida  markaziy  o’rinni 
egallaydi.  Huquqning  murakkablashuvi  va  u  tomonidan  hal  etiladigan 
masalalarning 
murakkablashuvi 
sharxlash 
jarayonini 
ham 
murakkablashtiradi.  Huquqiy  tizim  qanchalik  murakkab  bo’lsa  u 
tomonidan  hal  etiluvchi  muammolar,  masalalar  ham  shunchalik  yirik 
bo’ladi  va  uning  sharxlash  ham  shunchalik  murakkab  qiyinchiliklarni 
yuzaga keltiradi.  
Sharxlash  masalasiga  Xalqaro  huquq  instituti  ham  e’tibor  qaratdi. 
Mazkur  masala  katta  ahamiyatga  ega  ekanligiga  qaramay,  aynan  bu 
masalaga  bag’ishlangan  xalqaro  huquq  normalari  mavjud  emas.  Bu 
jarayon  davlatlarning  huquqiy  tizimi  bilan  o’zaro  bog’liq  bo’lgan 
huquqning  umumiy  prinsiplari  bilan  tartibga  solingan.  Sharxlashning 
xalqaro  huquqiy  asoslari  yaratilishida  1969  va  1986  yillardagi  Xalqaro 
shartnomalar  huquqi  to’g’risidagi  Vena  Konvensiyalari  muhim  bosqich 
bo’ldi. Ikkala konvensiyada ham, deyarli bir xil tarkibli “Shartnomalarning 
sharxlanishi ” nomli bo’lim mavjud. 
Konvensiyalardagi 
normalar 
o’ziga  xos  xususiyatga  ega. 
Konvensiyalarda, ularda qayd etilgan holatlar ushbu Konvensiyalar aynan 
kuchga kirgandan keyin, Konvensiya ishtirokchilari hisoblangan tomonlar 

---

166 
 
tuzgan shartnomalarga nisbatan qo’llanilishi alohida ta’kidlab o’tilgan (4-
modda).  Boshqacha  aytganda,  qaytadan  tuzilgan  normalar  ortga  qaytish 
kuchiga  ega  emasligiga  tayangan  holda,  Konvensiyalarda  huquqning 
umumiy prinsiplari tasdiqlangan.  
Konvensiyalarda ular tomonidan tuzilgan, ortga qaytish kuchiga ega 
bo’lmagan  normalar  xalqaro  huquqda  amalda  bo’lgan,  Konvensiyalarda 
qayd  etilgan  holatlardan  qa’tiy  nazar,  shartnomalarga  taalluqli  bo’lishi 
mumkin  bo’lgan  normalarga  tegishli  emasligi  ta’kidlangan.  Asosan 
sharnomalarning  odat  huquqi  normalari  nazarda  tutilgan.  Biroq 
Konvensiyalar  tomonidan  o’rnatilgan  sharxlash  to’g’risidagi  normalar 
keng ko’lamda o’ziga xos yangilik hisoblanadi.  
Sharxlash  tadbiq  qilish  bilan  chambarchas  bog’liq.  Shu  bilan  birga 
ular  o’rtasida  o’ziga  xos  farq  mavjud.  Sharxlash  bu  –  normalarning 
mazmuni,  maqsadini  oydinlashtirish  jarayoni  bo’lib,  ushbu  ma’no  va 
maqsadlar  natijasida  kelib  chiqishi  mumkin  bo’lgan  oqibatlarni  aniqlash 
hisoblanadi.  Tadbiq  qilish  esa,  tomonlarning  sharxlash  natijalariga  mos 
holda normalarni amalda qo’llashi, shakllantirishini anglatadi.  
Sharxlash huquqning shakllanib borishida muhim va zaruriy bosqich 
hisoblanadi. Normalarning maqsad-muddaosi, ma’no-mohiyati va tarkibini 
aniqlab olmay turib ularni bajarish,  amalga oshirib, tadbiq qilish  mumkin 
emas.  Normalarni  amalga  oshirish  jarayonlarini  sharxlash  bir  qator 
qo’shimcha funksiyalarni ham bajaradi. U mavjud kamchiliklarni bartaraf 
etish, normalarni yaratish jarayonida yo’l qo’yilgan kamchilik va xatolarni 
to’g’irlash va uzilishlarni bartaraf etishga yordam beradi. Doimiy ravishda 
o’zgarib  turuvchi  sharoitlarda  normalarning  tarkibi  va  maqsadini 
aniqlashtirish alohida ahamiyatga ega.  
Xalqaro 
Huquq 
Komissiyasi 
ko’rsatib 
o’tgan 
sharxlash 
materiallaridan  foydalanishda  qo’shimcha  spetsifikaga  e’tibor  qaratish 
lozim.  Davlat  qonunlarini  qo’llash  bilan  amalga  oshiriladigan  tadqiqotda, 
davlatning  huquqiy  tizimini  tegishli  ravishda  isloh  qilish  tartib-
qoidalaridan  ham  foydalanish  lozim.  Davlatning  bir  tomonlama  aktlarini 
isloh qilishda uning siyosati va boshqa faktorlarni inobatga olish lozim.