Toshkent pediatriya tibbiyot instituti

Endoplazmatik  yoki  sitoplazmatik  to‘r  birinchi  marta  fibroblast 
hujayrasining  endoplazma  qismida  topilgan  va  u  mayda  vezikulalar, 
qopchalar va naysimon tuzilmalar majmuasidan iborat.  
4-rasmda  hujayraning  universal  ultramikroskopik  sxemasida 
hamma organellar yaxshi ko‘rsatilgan.  
Endoplazmatik  to‘r  ikki  xil,  donali  va  donasiz  guruhlarga 
bo‘linadi.  Donali  endoplazmatik  to‘r  membranasining  tashqi  tomonida 
ribosomalar joylashgan bo‘ladi va u hujayra sitoplazmasi hamda eksport 
uchun  oqsil  sintez  qiladi.  Maxsus  oqsil  sintez  qiluvchi  hujayralarda 

---

 
25 
donali  endoplazmatik  to‘r  sitoplazmaning  ko‘proq  qismini  egallab 
yotadi. Undan tashqari, donali endoplazmatik to‘r hujayra membranalari 
uchun ham oqsil sintez qiladi va  ularni hujayra turli qismlariga transport 
qiladi,  bazida  o‘zi  sintez  qilgan  oqsilni  Golji  apparatiga  uzatadi. 
Donador  endoplazmatik  to‘r  ko‘p  bo‘lgan  hujayralar  yoki  hujayra 
qismlari bazofil bo‘yaladi (10-rasm).  
 
 
10-rasm. Donalik endoplazmatik 
to‘r  
 
A- sxemada 
B-TEM 
1. Sisterna bo‘shlig‘i  
2. Ribosoma a) katta bo‘lagi 
b) kichik bo‘lak (subbirlik)  
3. Informatsion RNK 
4. Sintezlangan oqsil molekulasi 
5. Sintezlangan oqsil 
 
 
Agranulyar (donasiz) endoplazmatik to‘r hujayrada asosan yog‘ va 
uglevodlar  almashinuvi  bilan  bog‘liqdir,  ya'ni  shu  moddalar  sintezida 
qatnashadi. Agranulyar endoplazmatik to‘rda ribosomalar bo‘lmaydi va 
ular  mayda  vakuolalar,  naycha,  kanalchalar  shaklida  uchraydi. 
Agranulyar endoplazmatik to‘r o‘zining maxsus fermentlari bilan zaharli 
moddalarni  zaharsizlantirishda  (detoksikatsiya)  ham  faol  ishtirok  etadi 
(ayniqsa  jigarda),  mushak to‘qimalarda agranulyar to‘rda Sa++  ionlari 
to‘planadi.  
Golji kompleksi (apparati) elektron mikroskop ostida 4 xil holatda 
ko‘rinadi:  yassi  qopchalar  yoki  sisternalar,  pufakchalar,  vakuolalar  va 
sekretor donachalar shaklida. Oxirgilari Golji apparati membranasi bilan 
o‘ralgan  va  uning  ichi  sekret  bilan  to‘lgan  bo‘ladi.  Bu  donachalar 
sekretor  kiritmalar  ham  deyiladi.  Golji  apparati  sekretor,  transport 
vazifalarni o‘taydi va lizosomalarni hosil qiladi. Uning sekretor vazifasi, 
donali endoplazmatik to‘rda hosil  bo‘lgan oqsilni kondensatsiya qiladi, 
lipoproteinlarni  hosil  qiladi  va  uni  yetilgan  sekretor  donacha  sifatida 
tashqariga  chiqaradi  (ekzotsitoz).  Eng  muhimi,  donacha  ichidagi 
moddani o‘rab olgani uchun (agregatsiya), u gialoplazmaga to‘kilmaydi 
(13-rasm).  

---

 
26 
 
11-rasm. Golji apparati A-Nerv hujayrasi impregnatsiya qilingan:  
1-yadro 
2- golji apparati 
B. Golji apparati sxemasi  
1. pufakchalar  
2. naychalar 
3. yassi qopchalar – sisternalar  
V – TEM 
1. pufakchalar 
2. naychalar 
3. sisternalar  
4. donalik endoplazmatik to‘r 
 
Lizosomalar  turli  xajm  va  zichlikdagi  vakuolalar  shaklida  uchrab 
ularning  ichida  40  dan  ko‘p  turli  gidrolitik  fermentlar  mavjud. 
Lizosomalarning  fermentlari  hujayra  ichi  hazmida  qatnashadi,  ya’ni 
endotsitoz  yo‘li  bilan  hujayra  ichiga  tushgan  ekzogen  moddalar,  yoki 
hujayra  ichidagi  yaroqsiz  holga  kelgan  organellalar,  kiritmalarni 
parchalaydi,  hujayraga  keraksiz  bo‘lgan  metabolitlarni  chiqarib 
tashlaydi  (Lizosomalarni  hujayra  sanitarlari  deb  ataladi).  Lizosomalar 
donalik  endoplazmatik  to‘r  va  Golji  apparatidan  hosil  bo‘ladi. 
Lizosomalarning faollik va morfologik belgilariga ko‘ra quyidagi turlari 
uchraydi (14-rasm).  
Birlamchi  lizosomalar  -  o‘lchovi  0,2-0,5  mkm  bo‘lgan  ichida  zich 
moddasi  bo‘lmagan  vakuolalar,  lekin  ular  ichida  gidrolitik  fermentlar 
(ayniqsa nordon fosfataza) ko‘p bo‘ladi.  
Ikkilamchi  lizosomalar  –  hazm  vakuolalari  yoki  fagolizosoma 
deyiladi.  Ular  birlamchi  lizosomalarning  fagotsitoz  qilingan  moddalar 

---

 
27 
bilan  qo‘shilishidan  hosil  bo‘ladi,  (geterofagosoma)  yoki  hujayra 
ichidagi  yaroqsiz  moddalar  bilan  qo‘shilishidan  hosil  bo‘ladi 
(autafagosoma). Autafagosomalar kasallikda ko‘payadilar.  
 
12-rasm. Lizosomalar tuzilishi 
A-Lizosomalarni  hosil  bo‘lishi  va 
hujayra ichi xazmida ishtiroki 
1.  Donalik  endoplazmatik  to‘rdan 
fermentlar 
tutgan 
mayda 
pufakchalar hosil bo‘lishi.  
2.  3-pufakchalarni  GK  bilan 
qo‘shilishi 
va 
birlamchi 
lizosomalarni hosil bo‘lishi 
4. 
5-gidrolaz 
fermentlarning 
tashqi hazmda qatnashuvi  
6. 
Endotsitoz 
pufakchalar 
– 
Endosoma  
7. Birlamchi lizosomalar va 
endosomalarni qo‘shilishi 
 
 
8. Ikkilamchi lizosomalar hosil bo‘lishi 
9-10. Qoldiq tanacha va uning ekskretsiyasi  
11-12.  Birlamchi  lizosomalarni  yaroqsiz  mitoxondriy  bilan  qo‘shilishi 
va autofagosoma hosil bo‘lishi 
B-TEM  ikkilamchi  lizosomalar  ko‘ndalang  kesimi  (ko‘rsatkichlar  bilan 
ko‘rsatilgan)