Uzbekiston Respublikasi Oliy va urta maxsus ta'lim vazirligi

graminus)  ajratiladi.  Shuningdek  ushbu  zamburug„lar  to„liq  (hamma 

rivojlanish  stadiyalarini  hosil  qiluvchi)  yoki  qisqargan    rivojlanuvchi 

(rivojlanish stadiyasining ayrimlari tushib qoluvchi) bo`ladi. To„liq rivojlanish 

stadiyasiga  ega  bo„lgan  va  ushbu  stadiyalar  ikkita  xo„jainda  o„tadigan  zang 

zamburug„iga  misol  tariqasida  bug„doyning  chiziqli  zang  zamburug„ini 

(Puccinia graminus) ko„rib chiqamiz. Zamburug„ning bazidiosporalari shamol 

yordamida tarqalib zirkning (barbaris) bargiga tushadi. Undan gaploid miseliy 

o„sib  chiqib,  barg  epidermisini  teshib  o„tadi  va  mezofil  ichida  yaxshi 

rivojlangan  miselial  to„plamini  vujudga  keltiradi.  Barg  plastinkasining  ustki 

yuzasiga yaqin joyda ushbu miseliylardan ko„zachaga o„xshash bo„shliq hosil 

bo„lib uning ichida kalta, ingichka konidiya bandlari, uning ustida esa mayda 

gaploid  piknidiosporalar  shakllanadi.  Zamburug„ning  bu  stadiyasi  "pikndiya 

stadiyasi" deb ataladi. Ko„zachasimon moslamaning og„iz qismidan miseliylar 

bog„lami  chiqib,  u  o„zidan  qandsimon  suyuqlik  ajratib  turadi.  Natijada  unga 

hasharotlar  qo„nib  piknosporalarni  tarqatadi.  Aynan  bargning  usha  joydagi 

pastki  yuzasiga  yaqin  qismida  esa  miseliylar  to„plamidan  biroz  yirikroq, 

sarg„ish qutichaga o„xshash etsidio stadiyasi hosil bo„lib, uning ichidagi zich 

---

49 

 

miseliylar  o„ramidan  boshlanadigan  selindrik  konidiya  bandlari  va  uning 

ustida esa ikki yadroli, bazopital holda joylashgan etsidio sporalar shakllanadi.  

Etsidiyo  stadiyasida  zamburug„  diploid  holga  o„tadi.  Bu  jarayon  gaploid 

miseliylarning  qo„shilishidan  yoki  ayrimlarida  gaploid  miseliy  hujayralariga 

piknosporalar  qo„shilishidan  juzaga  keladi.  Diploid  etsidiosporalar  shamol 

yordamida tarqalib, asosan bug„doy  yoki ayrim boshqa donli  o„simliklarning 

poyasi  va  barglarini  zararlaydi.  Zararlangan  joylarda  sariq  zangga  o„xshash 

uzun dog„lar hosil bo„ladi. Bu dog„larning asosidagi epiderms tagida, maxsus 

oyoqchalarda    joylashgan  diploid  uredosporalar  bo„lib,  ularning  tarkibidagi 

yog„  tomchisi  va  karotin  pigmenti  zangga  o„xshash  ko„rinishni  yuzaga 

keltiradi. Zamburug„ning uredo stadiyasi donli o„simliklarning ma‟lum turiga 

moslashganligi  uchun  ularni  o„simliklarga  nisbatan  formalarini  ajratiladi. 

Masalan, bug„doyda  Puccinia graminus f. tritici, javdarda - f. secale, sulida -  

f.  avenae  kabi  formalari  farqlanadi.  Ureydo  sporalar  yoz  davomida  birnecha 

marta  tarqalib  yangi  o„simliklarni  zararlashi  mumkin.  Yozning  oxirida  esa 

donli  o„simliklarning  ustida  qoramtir-qo„ng„ir  dog„lar  paydo  bo„ladi.  Bu 

paytda  zamburug„ning  miseliylari  ko„payishning  yangi  stadiyasiga,  ya‟ni 

teleyto  stadiyasiga  o„tadi.  Teleyto  stadiyada    ham  maxsus  sporalar  vujudga 

kelib,  chiziqli  zang  zamburug„ida  ular  qalin  qobiqqa  o„ralgan,  ikki  yadroli, 

oyoqchali  va  ikki  xujayradan  iborat  bo„ladi.  Ushbu  sporalar  o„simlik 

g„oldiqlarida  qishlab,  erta  bahorda  har  bir  hujayradagi  dikarionlar  oldin 

qo„shilib,  keyin  reduksion  bo„linadi,  Natijada  4  xujayrali  fragmobazidiya  va 

ularning ustida bittadan bazidiyasporalar vujudga keladi. Bazidiyasporalar esa 

o„z  navbatida  shomol  yordamida  tarqalib,  zirkning  barglariga  tushadi. 

Shunday  qilib,  umumiy  xisobda  chiziqli  zang  zamburug„i  rivojlanish  sikli 

davomida  bir-birini  ketma-ket  almashtiruvchi  4  ta  (etsidio,  uredo,  teleyto,  va 

bazidio) stadiyalarini boshidan kechiradi. 

     Zang zamburug„lari kasallantiradigan o„simliklari, har bir stadiyasidagi 

sporalarini tuzilishi, kasallikning tashqi ko„rinishi va boshqa bir qator belgilari 

bilan bir-biridan farq qiladi. Ayniqsa ushbu zamburug„larning teleytosporalari 

orasidagi farq anchagina sezilarli bo„ladi. 

    Zang  zamburug„larga  qarshi  kurash  anchagina  qiyin  bo„lib,  ko„pchilik 

madaniy  o„simliklarni  yangi  navlarini  jaratish  davridayoq  ushbu 

zamburug„larga chidamliligi hisobga olinadi.