1 Мавзу: «Бозор инфратузилмаси иктисодиёти» фанининг предмети ва вазифалари

2. Birjalar turlari va ularning faoliyat yuritish mexanizmi.  
 
Sotilayotgan  va  sotib  olinayotgan  tovarlar  nomenklaturasiga  qarab  birjalarni  universal  va 
ixtisoslashgan  birjalarga  bo‘lish  mumkin.  Universal  tovar  birjalarida  keng  assortimentdagi 
tovarlar  savdosi  amalga  oshiriladi.  Masalan,  Chikago  tovar  birjasida  yirik  shoxli  qoramollar, 

---

cho‘chqalar, yog‘och, oltin, qimmatli qog‘ozlar va xorijiy valyutalar savdosi amalga oshiriladi. 
Tokio  tovar  birjasida  esa  oltin,  kumush,  platina,  kauchuk,  paxta  tolasi  va  jun  savdosi  amalga 
oshiriladi.  Ixtisoslashgan  birjalarda  esa  tor  doiradagi  tovarlar  guruhi  savdosi  amalga  oshadi. 
Masalan,  London  metall  birjasi,  Nyu  York  paxta  birjasida,  Nyu  York  kofe,  shakar  va  kakao 
birjasi, Minneapolis (AQSh) don birjasi, London xalqaro neft birjasi va boshqalarda bir guruhga 
kiruvchi tovarlar oldi-sotdisi amalga oshadi.  
 
Tovarlar turlari bo‘yicha birja savdolarining quyidagi markazlari mavjud: 
- paxta tolasi – Aleksandriya, San-Paulu, Bombey, Sidney; 
- sholi – Milan, Amsterdam, Rotterdam; 
- jun – Antverpen, Melburn, Sidney, Rube (Fransiya); 
- kofe – Parij, Rotterdam, Gavr, Gamburg, Amsterdam. 
 
Birjalar  jismoniy  va  yuridik  shaxslarning  ixtiyoriy  birikuvidan  tashkil  topadi. 
Birjalarning  tashkiliy-huquqiy  ko‘rinishi  odatda  yopiq  turdagi  hissadorlik  jamiyati  ko‘rinishida 
tashkil  topadi.Xalqaro  birjalarni  tashkil  etishda  xorijiy  kapital  muhim  rol  o‘ynaydi.  Masalan, 
London  metall  birjasining  ringida  faoliyat  yuritayotgan  80  foiz  a‘zolari  Angliyaga  tegishli 
bo‘lmagan  tegishlidir.  Biror  birja  tovari  oldi-sotdisi  bo‘yicha  yetakchi  bo‘lgan  ko‘pgina  yirik 
kompaniyalar bir vaqtning o‘zida bir necha birjalar a‘zolari hisoblanishadi. 
 
Birjalarda  ta‘sischilar  umumiy  yig‘ilishidan  keyin  turuvchi  oliy  boshqaruv  organi  – 
maxsus  saylangan  organ  (direktorlar  kengashi,  boshqaruv  kengashi)  bo‘lib,  unga  qo‘mitalar, 
ijroiya organlari va xodimlar bo‘ysunadi.  
 
Biror tovar xalqaro savdosi  bo‘yicha markaz sifatida tan olingan xalqaro tovar birjalari 
quyidagi funksiyalarni bajaradi: 
a)  tovarga  kunlik  bahoni  belgilash.  Xalqaro  tovar  birjalaritagi  savdolar  natijalari  zamonaviy 
axborot vositalari yordamida zudlik bilan butun dunyoga ma‘lum bo‘ladi va bu ushbu tovarlar 
bahosi shakllanishiga o‘z ta‘sirini ko‘rsatadi. Xalqaro tovar birjalari tovar turlari bo‘yicha talab 
va taklif munosabatini aniqlab beruvchi indikator hisoblanadi. 
b)  xedjirlash.  Bu  kelgusida  sotiladigan  va  sotib  olinadigan  tovarlar  bahosini  sug‘urtalashning 
shakli bo‘lib, bunda tovarlar fyuchers va opsionlar orqali savdo qilinadi. 
d)  tovarni  yetkazib  berish  kafolati  (shartnoma  bo‘yicha  majburiyatlarni  bajarish  kafolati). 
Sotilgan  va  sotib  olingan  tovarlarni  yetarli  miqdorda  birjalarning  omborlari  orqali  yetkazib 
berish imkoniyati mavjud bo‘ladi. Masalan, London metall birjasi birlashgan qirollik hududida 
yettita,  Yevropa  mamlakatlarida  o‘nta  va  janubiy-sharqiy  Osiyo  mamlakatlarida  yettita  yirik 
omborlari  mavjud.  Ushbu  omborlar  ularda  sotilayotgan  va  sotib  olinayotgan  tovarlarni  zudlik 
bilan yetarli miqdorda yetkazib berish imkonini yaratadi. 
e) birjalar tovarlar xalqaro savdosida muhim rol o‘ynashi bilan bir qatorda bozor iqtisodiyotining 
mihim  instituti  hisoblanadi  va  bozor  munosabatlari  ishtirokchilariga  quyidagi  imkoniyatlarni 
yaratib beradi: 
- baholar o‘rtasidagi farq bo‘yicha operatsiyalar; 
-  tovarga  kapitalni  investitsiya  qilish.  Ko‘pgina  firmalar  o‘z  mablag‘ini  inflyatsiyadan 
himoyalash maqsadida tovarlarni yirik partiyalarda sotib oladilar. Ushbu tovarlar bahosi oshgan 
holatda  nafaqat  o‘z  mablag‘ini  inflyatsiyadan  himoyalaydi,  balki  ma‘lum  miqdorda  daromad 
olish imkonini yaratadi. 
-  moliyalashtirish.  Birjaning  ushbu  xizmatidan  birja  omborida  turgan  tovar  egasi  foydalanishi 
mumkin.  Agar  tovar  egasiga  mablag‘  kerak  bo‘lsa-yu,  lekin  o‘z  tovarini  sotishni  xohlamasa, 
bunda u broker orqali ombordagi tovariga egalik qilish huquqini beruvchi guvohnoma (varrant) 
ni kelgusida tovarni qaytarib sotib olish sharti bilan sotishi mumkin. Bu lending operatsiyasi deb 
ataladi  va  tovarga  egalik  huquqini  saqlab  qolgan  holda  ma‘lum  muddatga  pulga  ega  bo‘lish 
imkonini beradi.     
       Korxonani  moliyaviy  aktivlar  bilan  ta‘minlashda  qimmatli  qog‘ozlar  bozori  muhim 
ahamiyatga  ega.  Pul  mablag‘lari  yetishmovchiligi  sezilganda  korxonalar  chetdan  kredit  oladi, 
ishlatilmay  turgan  mablag‘lari  bo‘lsa,  uni  kreditga  beradi.  Har  ikkala  holatda  ham  qimmatli 
qog‘ozlar  kredit  vositasi  sifatida  ishlatilishi  mumkin.  Qimmatli  qog‘ozlar  bozori  savdo  hajmi 

---

bo‘yicha  boshqa  turdagi  bozorlardan  qolishmaydi.  Qimmatli  qog‘ozlar  bozori  biror  tabiiy 
resurlar  mavjud  bo‘lishini  talab  etmaydi,  shu  sababli  har  qanday  mamlakatda  faoliyat  yuritishi 
mumkin. 
Davlat qimmatli qog‘ozlar bozorini tartibga solish orqali quyidagilarni amalga oshiradi: 
- qimmatli qog‘ozlar chiqaruvchilar (emitentlar) uchun zaruriy talablarni o‘rnatadi; 
- qimmatli qog‘ozlar egalari huquqlarini himoyalash tizimini yaratadi; 
- qimmatli qog‘ozlar emissiyasini ro‘yxatga olish tizimini yaratadi; 
- qimmatli qog‘ozlar bozori ishtirokchilari faoliyatiga litsenziya beradi; 
-  qimmatli qog‘ozlar bozorida ishtirok etadi. 
 
Pul  mablag‘larini  qimmatli  qog‘ozlarga  sarflashda  ularning  tavakkalchiligi  va 
foydaliligiga e‘tibor berish kerak. Bunda qimmatli qog‘ozlar turlari bo‘yicha tavakkalchilik  va 
foydalilik turlicha bo‘ladi.  Qimmatli qog‘ozlarnin quyidagi turlari mavjud: 
- davlat qimmatli qog‘ozlari; 
- obligatsiyalar; 
- aksiyalar va boshqalar. 
 
Davlat  qimmatli  qog‘ozlari  o‘z  egasiga  juda  yuqori  bo‘lmasada,  lekin  kafolatlangan 
daromad keltiradi. Davlat qimmatli qog‘ozlari quyidagi hollarda chiqariladi: 
- davlat byudjetini yoki biror davlat investitsion dasturini moliyalashtirish uchun; 
- kassadagi uzilishlarni to‘ldirish uchun; 
- qayta moliyalashtirish uchun, ya‘ni avvalgi davlat qarzlarini to‘lash uchun. 
 
Fond  birjasi  –  ma‘lum  tartib  asosida  tashkil  etiladigan,  qimmatli  qog‘ozlar  savdosi 
amalga oshuvchi doimiy faoliyat yurituvchi bozordir. Fond birjalarida savdolar faqat o‘z a‘zolari 
o‘rtasida tashkil etiladi. Fond birjalari quyidagi funksiyalarni bajaradi: 
- qimmatli qog‘ozlar savdosi amalga oshadigan joy; 
- qimmatli qog‘ozlarning bozor bahosini belgilash; 
- kapitalning korxonalar, tarmoqlari o‘rtasidagi oqimini ta‘minlash; 
- mamlakatdagi ishbilarmonlikning faolligini aniqlovchi barometr vazifasini bajaradi. 
 
Dastlabki  fond  birjalari  XVIII  asr  oxirida  Buyuk  Britaniya,  AQSh  va  Germaniyada 
paydo  bo‘lgan.  1850-yilda  Shveytsariyada,  1878-yilda  esa  Yaponiyada  paydo  bo‘lgan.  Hzrgi 
vaqtda  dunyoda  170  dan  ortiq  fond  birjalari  faoliyat  yuritadi,  shundan  15  tasi  shimoliy 
Amerikada,  100  tadan  ortig‘i  Yevropada,  markaziy  va  janubiy  Amerikada  20  tasi,  qolganlari 
Osiyo,  Afrika  va  Avstraliyada  joylashgan.  Fond  birjalarining  xalqaro  federatsiyasi  mavjud 
bo‘lib,  shtab  kvartirasi  Parijda  joylashgan.  Ushbu  federatsiya  iqtisodiyoti  rivojlangan 
mamlakatlarning 30 dan ortiq fond birjasini o‘zida birlashtiradi. 
 
Eng  yirik  fond  birjasi  –  Nyu  York  fond  birjasi  bo‘lib,  50  yildan  buyon  unga  teng 
keladigan fond birjasi mavjud emas. Butun dunyodagi qimmatli qog‘ozlar savdosining yarmidan 
uchdan  ikki  qismigacha  bo‘lgan  qismi  ushbu  birja  hissasiga  to‘g‘ri  keladi.  Jami  birja 
aylanmasining 90 foizi aksiyalar bo‘lib, butun dunyodan 1700 dan ortiq firma Nyu York fond 
birjasida o‘z aksiyalarini ro‘yxatdan o‘tkazgan.   
    Birja tizimlarining quyidagi turlari bor:  
a) monosentristik, ya‘ni mamlakatda asosan bitta yirik birja bo‗ladi;  
b) polisentristik, ya‘ni qudrati jihatdan bir-biriga yaqin bir necha  birja bo‗ladi; 
d)  aralash tizim, bunda mintaqalarda bir necha kuchli birjalar va juda kuchli markaziy birja 
ham mavjud bo‗ladi.  
Birjalar  bozor  iqtisodiyotining  instituti  bo‗lib,  bozor  munosabatlari  ishtirokchilariga 
quyidagi imkoniyatlarni taqdim etadi: 
-  baho  o‗zgarishiga  asoslangan  olib-sotarlik  faoliyati.  Bunda  baho  o‗zgarishi  hisobidan 
daromadga  erishish  maqsadida  faoliyat  amalga  oshiriladi.  Birjada  amalga  oshiriladigan  olib-
sotarlik faoliyati baho o‗sishini yoki baho pasayishini inobatga olib amalga oshirilishi mumkin. 
Tovarlarni  kelgusida  yuqoriroq  bahoda  sotish  maqsadida  sotib  olish  bilan  shug‗ullanuvchilar 
«buqalar» deyiladi, bahoning pasayishini oldindan sezib uni sotish bilan shug‗ullanuvchilar esa 
«ayiqlar» deyiladi.   

---

-  kapitalni  tovarga  investitsiyalash.  Ko‗pgina  firmalar  o‗  mablag‗larini  inflyatsiyadan 
himoyalash  maqsadida  tovar  partiyalarini  sotib  oladilar.  Tovar  bahosi  ko‗tarilgan  holatda  ular 
nafaqat o‗z mablag‗larini inflyatsiyadan himoyalaydi, balki an‘anaviy kapital bozoriga nisbatan 
yuqori daromadga ham erishadilar; 
- arbitraj operatsiyalari. Turli birjalarda tovarlarning baholari darajasi farqlanadigan bo‗lsa, 
birja savdosi ishtirokchilari bir vaqtning o‗zida biror tovarni turli birjalarda sotib olish va sotish 
bilan shug‗ullanib, daromadga ega bo‗ladilar; 
-  xedjirlash,  ya‘ni  tovarlarni  birjada  fyuchers  shartnomalari  orqali  sotish  yo‗li  bilan  tovar 
egalarini  bahoning  kelgusida  tushishi  natijasida  ko‗rishi  mumkin  bo‗lgan  zararlardan 
himoyalash. 
Birja  kurslarining  harakatini  baholash uchun hamma  banklarda  aksiyalar  kursning  indeksi 
hisoblanadi.  Har  bir  aksiya    (obligatsiyaning)  darajaviy  baho  indeksi  birjada  kotirovka 
qilinadigan  ushbu  tusdagi  aksiyalar  kurslarining  yig‗indisi  va  aksiyalar  nominaliga 
bo‗linmasidan iborat. Keyinchalik bu darajaviy baho indekslar umumiy birja indeksini hisoblash 
uchun foydalaniladi. 
Fond birjalarini ro‗yxatga olish O‗zbekiston Respublikasi qonunlariga muvofiq ro‗yxatdan 
o‗tkaziladi  va  u  qimmatli  qog‗ozlar  bilan  faoliyat  yuritish  uchun  O‗zbekiston  Respublikasi 
Moliya  Vazirligidan  litsenziya  oladi.  Litsenziya  olmagan  tashkilot  faoliyat  yuritishga  haqli 
emas.  Birja  faoliyati  davlat  tomonidan  tartibga  solib  turiladi.  Buning  uchun  quyidagi  ishlar 
bajariladi:  
- birjani va birja faoliyati ishtirokchilarini (yuridik shaxslarni) davlat ro‗yxatidan o‗tkazish; 
- litsenziyalar berish; 
- birja faoliyatini soliq solish yo‗li bilan boshqarish; 
- birjaga doir qonunlarga rioya etilishi ustidan nazorat qilish; 
Birjani  davlat  ro‗yxatidan  O‗zbekiston  Respublikasi  Adliya  vazirligi  o‗tkazadi.  Birja 
qatnashchilarini  ro‗yxatdan  o‗tkazish  esa  «O‗zbekiston  Respublikasidagi  korxonalar 
to‗g‗risida»gi  qonunga  muvofiq  amalga  oshiriladi.  Litsenziya  olish  uchun  quyidagi  hujjatlar 
tayyorlanadi: 
- litseziya olish uchun ariza; 
- ta‘sis shartnomasi; 
- birja ustavi va davlat ro‗yxatidan o‗tganlik to‗g‗risida guvohnoma; 
- birjadagi savdo qoidalari; 
-  ustav  kapitalining  50  foizdan  kam  bo‗lmagan  miqdorini  o‗tkazganlik  haqida  bank 
ma‘lumotnomasi; 
- savdo-sotiqni olib borish joyidan foydalanish huquqini tasdiqlovchi hujjat. 
Birjaga  litsenziya  berish  tartibini  O‗zbekiston  Respublikasi  Vazirlar  Mahkamasi 
belgilaydi.  
Listing  -  bu  qimmatli  qog‗ozlarni  birja  kotirovka  ro‗yxatiga  kiritish,  joylashtirish  bo‗lib, 
bunda  korxonalardan  ma‘lum  shartlar  talab  etiladi:  minimal  pul  tushumi,  so‗nggi  yillardagi 
zararsiz  faoliyat,  birlamchi  bozorda  aksiyalarning  joylashtirilganligi  va  hokazo.    Qimmatli 
qog‗ozlar  listingga  joylashtirilib,  birja  ro‗yxatidan  o‗tgan  bo‗lsa,  ularni  savdoga  qo‗yish 
mumkin. Birjaga qo‗yilmaydigan aksiyalar nobirjaviy bozorda sotiladi.  
Listing me‘yoriy ko‗rsatkichlari: 
- qimmatli qog‗ozlarning birjada oldi-sotdi qilinish sur‘ati va soni; 
- real aktivlar hajmi; 
- qimmatli qog‗ozlarning soni yoki aksiyalarning egalari(aksiyalar paketi) soni; 
- jalb qilingan sarmoyaning umumiy qiymati; 
- daromadlilik (rentabellilik) darajasi; 
- emitentning moliyaviy holati; 
Delisting  -  bu  qimmatli  qog‗ozlarni  birjaning  yoki  kompaniyaning  o‗z  qaroriga  binoan 
ro‗yxatdan chiqarilishi, ya‘ni listing imtiyozlaridan tamomila mahrum bo‗lishidir. 

---

Agar, aksiyalarning o‗zi qolmagan bo‗lsa; firma qaytarib olsa yoki yangisiga almashtirgan 
bo‗lsa; kompaniya aktivsiz qolsa yoki sinsa; aksiyalarni oshkora joylashtirish maqbul bo‗lmagan 
kichik  hajmga  ega  bo‗lsa;  kompaniya  listing  kelishuvini  buzsa,  bunday  hollarda  delisting 
qo‗llaniladi. 
O‗zbekiston  Respublikasida  fond  birjalarini  tashkil  etish  va  ular  faoliyatini  o‗ziga  xos 
jihatlari «Qimmatli qog‗ozlar va fond birjasi to‗g‗risida» gi qonun bilan tartibga solinadi.  
Qonunda  belgilab  qo‗yilganidek,  fond  birjasi  qimmatli  qog‗ozlarning,  risoladagidek 
aylanishi  uchun  zarur  shart-sharoitlarni  yaratib  beradigan,  ularning  bozor  narxlarini  (qimmatli 
qog‗ozlarga  talab  va  taklif  o‗rtasidagi  muvozanatni  aks  ettiradigan)  aniqlab  beradigan  va  bu 
narxlar xususidagi axborotni tarqatadigan, qimmatli qog‗ozlar bozori qatnashchilarining  yuksak 
darajadagi (professionalizm)ni qo‗llab-quvvatlaydigan tashkilotdir.  
Fond  birjasi  o‗z  faoliyatida  O‗zbekiston  Respublikasining  qonunlariga,  birja  ustaviga 
hamda qimmatli qog‗ozlar operatsiyalarini amalga oshirishga doir ichki qoidalarga rioya qiladi. 
Fond  birjasi  ro‗yxatdan  o‗tadi  va  O‗zbekiston  Respublikasi  qonunchiligiga  binoan 
qimmatli qog‗ozlar bilan birja faoliyatini yuritishga litsenziya oladi.  
Qimmatli  qog‗ozlar    bilan  operatsiyalar  yuritish  huquqi  uchun  ijozatnoma  (litsenziya) 
olgan yuridik va jismoniy shaxslar fond birjasining muassislari bo‗lishi mumkin.  
Yuridik, jismoniy shaxslar, shu jumladan brokerlik o‗rnini sotib olgan xorijiy shaxslar fond 
birjasi (tovar-fond  yoki valyuta birjasining fond bo‗limi) a‘zolari bo‗lishi mumkin. Fond birjasi 
a‘zolarining sonini birjaning boshqaruvchi organlari belgilaydi. Brokerlik o‗rnini sotib olgan va 
qimmatli  qog‗ozlar  bilan  operatsiyalar  o‗tkazish  beradigan  malaka  guvohnomasi  bor  jismoniy 
shaxs savdoga kiritilishi mumkin.  
Prokuratura  va  sud  organlari,  bulardagi  mansabdor  shaxslar  va  mutaxassislar  fond 
birjasining  a‘zosi  bo‘lishi  mumkin  emas.  Fond  birjasi  a‘zolarining  savdoga  kirishi  uchun 
ularning  qo‗lida  qimmatli  qog‗ozlar  operatsiyasining  litsenziyasi  bo‗lishi  va  ular  investitsiya 
muassasasi maqomini olishi kerak.  
Qonunda  qimmatli  qog‗ozlar  bilan  bo‗ladigan  birja  operatsiyalari  qoidalariga  talablar 
belgilab qo‗yilgan va u birja boshqaruvining oliy organi tomonidan tasdiqlanadi.  
Qoidalar quyidagilarni nazarda tutadi: 
 mazkur birjada qimmatli qog‗ozlar savdosining tartiblari; 
 birja savdorlari qatnashchilarining tarkibi va ularga qo‗yilgan talablar; 
 birja yig‗ilishi bo‗ladigan joy va vaqt haqidagi axborot; 
 birja savdosiga chiqariladigan qimmatli qog‗ozlarning  navbat tartibi; 
 birja bitimlarining tavsifi; 
 mijozlarning brokerlarga topshiriqlari (buyruqlari)ning turlari; 
 savdoni tashkil etish; 
 bitimlarni ro‗yxatga olish va rasmiylashtirish tartibi; 
 qo‗llaniladigan  qimmatli  qog‗ozlar  operatsiyalarining  shartnomalar,  hisobotlar, 
buyurtmalar, xabarnoma va birja hujjatlari shaklining namunalari. 
Qonun bilan fond birjasining quyidagi huquqlari belgilab qo‗yilgan: 
 birja  a‘zoligiga  kirish  uchun  investitsiya  muassasalariga  qo‗yiladigan  zarur  eng  kam 
majburiy talablarni belgilash; 
 birja yig‗ilishlarini chaqirish va tashkil etish; 
 birja  ishi  uchun  zarur  ekspert,  malaka,  kotirovka  komissiyalari,  maslahat  va  ma‘lumot 
byurolarini  va  boshqa  muassasalarni  ta‘sis  etish,  shuningdek  qimmatli  qog‗ozlar  opeartsyailari 
chog‗ida paydo bo‗ladigan baxslarni hal qilish uchun ekspert komissiyalari tuzish; 
 o‗z  ustaviga  ko‗ra,  birja  a‘zolaridan  kirish  va  joriy  badallarini  belgilab  qo‗yish  va 
undirish,  bitimlarni  ro‗yxatdan  o‗tkazish,  texnika  xizmati,  birjani  doimiy  va  birgalik 
qatnashchilaridan  kirishi  uchun  haq  olish,  shuningdek,  ustavni  birja  yig‗ilishlari  qoidalarini 
buzgani  hamda  ro‗yxatdan  o‗tish  yig‗imini  o‗z  vaqtida  to‗lamagani  uchun  jarimalar  hamda 
peniyalar undirish; 
 birja buketlari, ma‘lumotnomalar, to‗plamlar nashr etish; 

---

 nazorat organlarining huquqiga xilof hatti-harakatlari bo‗yicha sudga ariza bilan murojaat 
etish.  
Fond birjasining faoliyati quyidagilar evaziga mablag‗ bilan ta‘minlanishi mumkin: 
­  aksiyalar va paylarni sotish, brokerlik o‗rnini sotish; 
­  fond birjasi a‘zolarining muntazam tushib turadigan a‘zolik badallari;  
­  birja bitimlarini ro‗yxatdan o‗tkazish yig‗imlari; 
­  qimmatli qog‗ozlar operatsiyalaridagi vositachilik haqi; 
­  birja ustavida ko‗zda tutilgan axborot va boshqa xizmatlardan tushadigan daromad.