Rivojlanishi tarixidan

ko'rgazmalari  tashkil  qildi,  qishл.oq  xo'jalik  xodimlarini  s'ezdlarini  uyushtirdi. 
(1900  yilda  Toshkentda  qishloq  xo'jalik  muzeyi  ochildi,  kontrol  urug'chilik 
stantsiyasi va boshqa yordamchi muassasalar tashkil etdi. 
O'lkada hammasi bo'lib 15 ga yaqin ilmiy jamiyat ish olib bordi (faol ish olib 
borib,  fanda  iz  qoldirgan  ilmiy  jamiyatlar  nazarda  tutiladi).  Ular  geologiya, 
geografiya,  zoologiya,  botanika,  iqtisodiyot  (qishloq  xo'jaligi,  sanoat),  tarih 
sharqshunoslik, arxeologiya, etnografiya, antropologiya, ilmiy tibbiyot va shu kabi 
bilim  tarmoqlari  va  yordamchi  ilmiy  fanlar  sohasida  tadqiqot  ishlarini  olib 
borganlar. 
Mustamlaka Turkiston sharoitida ilmiy jamiyatlarning faoliyati mahalliy aholi 
o'rtasiga yoyilmadi. Ilmiy tibbiyot jamiyatlari bundan bir qadar mustasnodir. 
O'lkada Farg'ona tibbiyot jamiyati (1892—1910 yillar), Turkiston shifokorlar 
jamiyati,(1899  —  1909  yillar),  Turkiston  tibbiyot  jamiyati  (1900—1908  yillar), 
Turkiston  o'lka  tibbiyot,  tabiatshunoslar  va  shifokorlar  jamiyati  (1913  —  1922 
yillar)  ish  olib  bordi.)Bu  jamiyatlar  maxsus  tibbiyot  kutubxonalari  barpo  etdi, 
shifokorlik ishlarini tashkil etish va yaxshilash masalasini, kishilarning sog'lig'i va 
hayotiga  zararli  bo'lgan  o'rta  asrchilik  qoldiqlariga  qarshi  kurash  olib  borish 
masalalarini o'rtaga qo'yib, ularni muhokama qildi. 
Toshkentda,  Andijonda  va  o'lkaning  boshqa  shaharlarida  (garchi  mablag' 
yo'qligidan juda oz miqdorda bo'lsada) yangi tibbiyot markazlari, erkak va ayollar 

---

uchun  ambulatoriyalar,  kasalxonalar  ochilganligi,  ularda  tekinga  yoki  juda  arzon 
narx 
bilan 
mahalliy 
aholiga 
tibbiyot 
xizmati 
ko'rsatilganligi 
tibbiyot 
jamiyatlarining  xizmatidir.  SHu  tibbiy  muassasalar  o'n  minglarcha  betoblarga 
xizmat  ko'rsatdi,  bularning  ko'pchiligi  umrida  birinchi  marta  jur'at  etib  malakali 
tibbiy  yordam  so'rab  murojaat  qilgan  edi.  Ilmiy  jamiyatlar  huzurida  faol 
o'lkashunoslar,  mahalliy  muxbirlar  paydo  bo'ldi.  Masalan,  o'tgan  asrning  80-90-
yillaridayoq  Turkistonda  ko'proq  rus  tadqiqotchilari,  kollektsiyachilari  va  ilmiy 
jamiyatlarning  ta'siri  ostida  osori  atiqa  xavaskorlari,  qadimgi  yodgorliklarni 
to'playdigan  xavaskorlar  etishib  chiqdi.  Bular  orasida  samarqandlik  Mirzo 
Buxoriy,  Mirzo  Abdulalarning  nomi  alohida  ajralib  turadi.  Mirzo  Buxoriy  juda 
ko'p  arxeologik-numizmatik  kollektsiyalar  to'plagan  bo'lib,  bularning  bir  qismi 
ermitaj  kollektsiyalariga  kirgan.  Ajoyib  san'atkor-xattot  Mirzo  Barot  Mullo 
Qosimov  Samarqand  va  uning  atroflaridagi  ko'pdan-Ko'p  qadimgi  zamon 
yodgorliklari  suratini  chizgan.  Ulug'bek  madrasasining  g'oyat  aniq  eskizini 
tayyorlagan edi. 
A.L.Kunning  Iskandarko'l  ilmiy  safarida  qatnashgan  Mirzo  Abdullo 
Abdurahmon  fanga  qadimgi  toshlarga  va  qabr  toshlariga  yozilgan  xatlar  qayd 
qilingan ajoyib kundalik daftar qoldirib ketgan. 
Buxoroda  qadimgi  gilamlar,  qo'lyozmalar,  nodir  sopol  idishlar  to'plagan 
Muxdmmad  Vafo  tez  orada  mashhur  bo'lib  ketdi.  Havaskor  geograflardan 
Olimxo'ja YUnusov, Mirza Hakim va boshqalar Rus geografiya jamiyati Turkiston 
bo'limining xodimlari bo'lib ishlashardi (Bular haqida batafsilroq ma'lumot keyingi 
bandlarda beriladi). 
Turkiston  o'lkasida  tug'ilib  o'sgan  kishilardan  ancha-munchalari  foydali 
qazilmalar topish va ularni tavsiflash, qadimgi zamon yodgorliklarini qidirib topish 
va shu kabi ishlarda qatnashdilar. 
XX  asr  boshlarida  ham  Turkistondagi  ilmiy  jamiyatlar  o'z  faoliyatini  davom 
ettirdi. Rus geografiya jamiyatining Turkiston bo'limi o'lkani tabiiy-tarixiy jihatdan 
o'rganish,  uning  o'simlik  va  hayvonot  dunyosini,  iqlimini  tadqiq  etish  borasida 
kattagina  ishlar  qildi.  Jamiyat  bo'limi  tomonidan,  olib  borilgan  ishlar  orasida 
L.S.Bergning  (1876—1950)  tadqiqotlari  katta  o'rin  tutadi.  U  1899—1903  yillar 
ichida  O'rta  Osiyoning  eng  katta  suv  havzalari  —  Orol  dengizi  bilan  Balxash 
ko'lini  tadqiq  qilib  chiqdi.  1908  yilda  L.  S.  Bergning  «Orol  dengizi»  degan 
monografiyasi bosildi. Unda bu katta ko'lni xdr taraflama o'rganish natijalari bayon 
qilingan va ulardan xulosalar chiqarilgan. L.S.Berg asarida suv rejimi o'zgarishi va 
dengiz  sathi  o'zgarib  turishi  munosabati  bilan  Amudaryo  va  Orolbo'yi  sohillariga 
aholi joylashtirilishiga oid boy tarixiy ma'lumsuglar berilgan. 
Jamiyat  bo'limi  Turkiston  muzliklarini  o'rganish  sohasida  katta  ishlar  olib 
bordi.  G.B.Leonov  Talas  Olatovi  muzliklarini,  N.L.Korjenevskiy  Seldara  va 
qorasel  muzliklarini  tadqiq  qildi  (bulardan  birinchisiga  Fedchenko  nomi, 
ikkinchisiga  Mushketov  nomi  berilgan),  V.  G.  Gorodetskiy  Zailiy  Olatov 
muzliklarini tadqiq qildi. 
V.F.Oshanin  o'lka  hayvonot  dunyosini  tadqiq  qylishni  davom  ettirdi;  N.  A. 
Zarudniy Turkiston parrandalarini o'rgandi; B. A. Fedchenko va uning onasi O. A. 
Fedchenko  o'lkaning  o'simlik  dunyosini  tadqiq  qildi.  Bu  ishlar  natijasida  jamiyat 
bo'limining asarlarida o'simlik  va  hayvonot dunyosining 80  xil  yangi  urug', tur  va 
kichik turlarini ta'riflovchi ma'lumotlar e'don qilindi.) 
A. 
A.  Fedchenkoning  1915  yilda  e'lon  qilingan  «Turkiston  o'simliklari» 
degan  asarida  O'rta  Osiyoda  ma'lum  bo'lgan  5030  dan  ko'proq  o'simlik  xillari 
ko'rsatib o'tilgan. 
Turkistonda  bo'lgan  zilzilalarni  B.  YA.  Korolenko,  G.  B.  Leonov  va 
boshqalar  o'rgangan.  (SHarqshunoslik  jamiyati  Toshkent  bo'limining  faoliyati 
(1901  —  1913)  ham  diqqatga  sazovordir.  Bu  bo'lim  tashabbusi  bilan  o'lkada  tub 

---

joy  aholining  rus  tilini  o'rganishi  uchun  bepul  kechki  kurslar  tashkil  qilingan.  Bu 
kurslarda  hunarmand-kosiblar  va  shahar  aholisining  quyi  tabaqasidan  bo'lgan 
boshqa kishilar o'qigan) 
1906 
 yilda  jamiyat  bo'limi  S
l
  M.  Solov’yovning  «Boshlang'ich  o'qish 
uchun  rus  solnomasi»ni  nashr  qildi,  buni  o'zbek  tiliga  N.  S.  Likoshin  tarjima 
qilgandi.  Bu  asar  2700  nusxada  bo'lib,  rus-tuzem  maktablariga  bepul  tarqatildi. 
Bunda,  albatta,  umumiy  ta'lim  maqsadigina  emas,  shu  bilan  birga,  siyosiy 
maqsadlar  ham  ko'zda  tutilgan  edi.  Toshkentda  sharqshunoslik  o'quv  yurti  ochish 
yo'lida qilingan xdrakatlardan natija chiqmadi. 
1907 
 yilda  bibliograf  I.  V.  Dmitrovskiy  rahbarligi  ostida  «Turkiston 
to'plami»ni tuzish ishlari yangidan boshlandi. 1917 yilga qadar to'plam jildlarining 
soni 394 ga etkazilgan edi (hozir to'plam Alisher Navoiy nomli O'zbekiston Davlat 
xalq  kutubxonasida  saqlanadi
1
).  YUqorida  ko'rsatib  o'tilganidek,  bu  to'plam  juda 
hdm qimmatli va nodir yodgorlik hisoblanadi. 
Unda  1952  yilda  Mosqvadagi  Davlat  xalq  kutubxonasida  «Turkiston 
to'plami»ning yana 29 jildi topildi. 
O'rta  Osiyo  va  unga  qo'shni  bo'lgan  SHarq  mamlakatlarining  tarixi, 
arxeologiyasi,  etnografiyasi,  adabiyoti,  iqtisodiyoti,  madaniyat  tarixi  va  boshqa 
masalalariga oid keng ma'lumotlar bor. 
O'rta  Osiyo  tarixi  va  arxeologiyasi  XX  asr  boshidan  chuqurroq  tekshirila 
boshlandi.  Bunda  birinchi  va  rahbarlik  o'rnida,  shubhasiz,  g'oyat  bilimdon  olim, 
mashhur  sharqshunos  akademik  V.  V.  Bartol’d  (1869-1930)  turgan  edi.  U  sharq 
tillarini yaxshi bilganidan xamisha uning ilmiy faoliyati markazida turgan. 
O'rta  Osiyo  tarixinigina  emas,  shu  bilan  birga,  butun  «musulmonlar  SHarqi» 
tarixiga  ham  oid  juda  ko'p  birinchi  manbalarni  puxta  o'rganish  imkoniyatiga  ega 
bo'ldi. 
Uning  «Turkiston  Mo'g'ullar  xuruji  davrida»"(1898  —  1900  yillar)  singari 
asarlari  puxta  to'plangan,  tadqiq  qilingan,  asl  nusxali  ma'lumotlarga  boyligi 
jihatidan  O'rta  Osiyoning  o'tmishini  o'rganishda  fanga  qo'shilgan  g'oyat  katta 
hissadir.  V.  V.  Bartol’dning  «Ulug'bek  va  uning  zamoni»,  «Turkistonning 
sug'orish  tarixiga  doir»  nomli  asarlari  va  boshqa  ko'p  kitob,  maqola,  tadqiqot  va 
mulohazalari  g'oyat  qimmatli  va  o'z  axamiyatini  yo'qotmagan  asarlardir.  V.  V. 
Bartol’dda  katta  tashkilotchilik  qobiliyati  ham  bor  edi.  Darhaqiqat,  O'rta 
Osiyoning  tarixi  va  arxeologiyasini  o'rganish  sohasidagi  biron  kattaroq  tadbir  V. 
V. Bartol’d ishtirokisiz bo'lmagan. 
Polkovnik A. G. Serebrennikov to'plagan O'rta Osiyoni zabt etish tarixiga oid 
70  ta  kattakatta  jilddan  iborat  ma'lumotlar  O'rta  Osiyoning  1839  yildan  1876 
yilgacha o'tgan davr tarixini o'rganishda malum darajada qiziqarli manbadir. Bular 
Peterburg,  Moskva,  Orenburg,  Tiflis  va  Omsk  arxiv  ma'lumotlari  asosida  tanlab 
olingan. Bulardan faqat 14 jildi nashr qilingan, xolos. 
Mahalliy  arxeologlardan  V.  L.  Vyatkinning  (1869  —  1932)  ishlari  diqqatga 
sazovordir. Bu olim 1908 yilda Samarqanddagi mashhur Ulug'bek rasadxonasining 
qoldiqlarini  ochdi,  Samarqand  yodgorliklarini  o'rganish  va  saqlash  bilan 
shug'ullandi, qadimgi Afrosiyob qo'rg'oni va uning atroflarini tadqiq qildi. 
V  V.  Bartol’d  o'zining  1894  yilda  bosilib  chiqqan  «Turkistonda  arxeologik 
tadqiqotlar  masalasiga  doir»  kitobida  o'lkani  jiddiy  ravishda  o'rganish  hali 
oldimizda  turibdi,  bu  ishda  bosh  rolni  mahalliy  ilmiy  kuchlar  o'ynamog'i  lozim, 
degan  edi.  Uning  taklifi  bilan  1895  yili  oktyabr’  oyida  Turkiston  arxeologiya 
xavaskorlari  to'garagi  va  uning  nizomi  tasdiqlandi.  Nizomda  jumladan  shunday 
deyilgan edi: 
1. 
Turkiston o'lkasidagi qadimgi yodgorliklarni o'rganish; 
a) 
 ularni ta'riflab, o'lkaning arxeologik xaritasida aks ettirish; 
b) 
 arxeologik yodgorliklarni saqlash; 

---

v) hudud egalarining ruxsaty bilan undagi arxeologik yodgorliklarni qazish; 
g) arxeologik materiallarni nashrga tayyorlash. 
2. 
 To'garak  faxriy  va  xdqiqiy  a'zolardan  hamda  hamkor  (xodim)lardan 
tuziladi. 
3. 
 To'garakning  hdqiqiy  va  hamkorlik  a'zoligiga  mahalliy  arxeologiya 
masalalari  bilan  qiziquvchi,  unga  a'zolik  badallarini  to'lab  turuvchi  har  bir  kishy 
saylana  oladi.  Saylanuvchilarning  unvoniga,  kelib  chiqishiga,  millatiga  va  jinsiga 
qaralmaydi. 
4. 
 Haqiqiy  a'zolar  o'z  ichidan  bir  yil  muddatga  boshqarma  saylaydi. 
Boshqarma rais, kotib va xazinachidan iborat bo'ladi. 
5. 
 Boshqarma  to'garakdagi  ishlarni  olib  boradi,  qaysi  yodgorlikni 
qazish,  tadqiq  qilish  kerakligini  aniqlaydi,  mahalliy  idoralar  va  Rossiya 
arxeologiya komissiyasi bilan aloqa ishlarini olib boradi va hokazo. 
6. 
 To'garakning  umumiy  majlislariga  har  bir  qiziquvchi  kishi  qatnasha 
oladi. 
7. 
 To'garakning bo'limlarini boshqa shaharlarda ham ochish mumkin. 
8. 
 To'garak  mablag'i  xdqiqiy  a'zolar,  hamkorlar  to'laydigan  badallardan 
hamda arxeologiya havaskorlari tomonidan beriladigan hadyalardan tashkil topadi. 
To'garakka  Turkiston  general-gubernatori  baron  B.  A.  Vrevskiy  faxriy  rais 
qilib  saylangandi.  To'garakning  108  a'zosi  bo'lib,  bular  ichida  V.  V.  Bartol’d,  D. 
M.  Levshin,  N.  S.  Likoshin,  K.  V.  Aristov,  V.  F.  Oshanin  va  boshqa  mashhur 
kishilar hdm bor edi. To'garakda ilg'or kayfiyatdagi rus ziyolilarining ta'siri kuchli 
edi.  Ular  O'rta  Osiyo  tarixi  va  qadimgi  yodgorliklarga  hurmat  bilan  qarab,  jiddiy 
ilmiy-tekshirish ishlarini jonlantirib yuborgan edilar.