Ўзбекистон республикаси олий ва ўрта махсус таълим вазирлиги самарқанд давлат чет тиллар институти

План ушынқорек жулып жүрдиңиз”.[И.Юсупов] 
“Он сегиз жыл парламентти басқарып 
Заң закун басында турдың ақсақал” 
“Хасыл гаўхар зериде бар, аптекте жоқ дәриде бар”. [И. Юсупов] 
Қорақалпоқ халқ шоири И.Юсуповнинг шеърларидан келтирилган бу 
мисолларимизда план, закун (закон),аптек (аптека) каби ўзлашма сўзлар 
қўлланилган ва улар қорақалпоқ тилида жоба, нызам, дәрихана каби ўз 
эквивалентларига эга эканлигини кузатишимиз мумкин. 

---

70 
Шуни ҳам алоҳида таъкидлаш жойизки, сўнги йилларда қорақалпоқ 
тилига асосан рус тилидан ва бошқа тиллардан сўзларнинг хаддан ташқари 
ўзлашиши натижасида қорақалпоқ тилининг ижтимоий хизматининг 
торайишига сабаб бўлди ва ҳаттоки расмий хужжатлар ҳам рус тилида олиб 
борилди. Оғзаки нутқда эса рус тилини аралаштириб гапириш хунук дастурга 
айланиб кетди. Қорақалпоқ тилидаги тушунчаси мавжуд бўлишига 
қарамасдан рус тилидаги сўзлардан фойдаланиш кенг тус олди. Натижада 
кўпгина қорақалпоқ тилидаги сўзлар унутилиб умумий қўлланишдан сиқиб 
чиқарилмоқда. 
Бундай сўзлардан Е.Бердимуратов өжире (комната), хәўли (зал), жыйық 
(сбор) каби бир нечта сўзларни мисол сифатида келтириб ўтади. 
Юқорида келтирилган қорақалпоқ тилида қўлланилувчи фаол 
лексемаларнинг баъзилари ҳаттоки изоҳли луғатимиздан ҳам жой олиб 
улгурган. 
Аммо оҳирги пайтларда тилимизда қўлланилиши урф бўлган ва ўз 
тилимизда эквивалентига эга бўлган аммо бу эквивалентлари деярли 
унутилиб улгурган ўзлашма лексемалар ҳам мавжуд.Масалан; пальто, 
куртка ва кардиган каби сўзларни кундалик ҳаётимизда хар куни қўлланамиз 
ва улар қорақалпоқ изоҳли луғатида: 
Пальто – ат. Қыс айларында кийилетуғын жыллы сырт кийим [1, 78] 
Куртка – ат. Алды узын бойынша ашылып жабылатуғын, кийиуге 
қолайлы геудеге кийетуғын қысқа сыртқы уст кийим. [2, 46] 
Лекин кардиган сўзи изоҳли луғатимиздан жой олиб улгурмаган ва биз 
бу сўзга қуйидагича изоҳ берилишини таклиф этамиз: 
Кардиган – ат. Алды узын бойынша ашылып жабылатуғын, гүзли бахар 
кийиў ушын мөлшерленген жыллы үст кийим. 
Масалан; «Хаялға пальто аперемен деп жүрмен-аў. Кийип жүрген 
пальтосын гөне базарға шығармасам дейбер» [М.Нызамов. Жулдызлар 
болжаўы]. 
Лекин, қорақалпоқ тилида Гумпей ва Гупи каби сўзлар ҳам мавжуд 
бўлиб, уларни юқорида келтирилган пальто ва кардиган сўзлари ўрнида 
қўлланишимиз мумкин ва бу сўзлар изоҳли луғатимизда қуйидагича 
изохланади; 
Гумпей – (ат) Ишинде пахта хәм жўн салып тигилген қалың үст кийим 
[1]. 
Гүпи – (ат) Ишине пахта хәм жүн салып сырып тигилген, узынлығы 
дизеге келетуғын узын үст кийим[1]. 
Қорақалпоқ тилида Гумпей ва Гупи каби сўзлар деярли хозирги кунда 
қўлланилмайди ва шубхасиз, деярли кўпчилик бу сўзларнинг маъносидан 
хам бехабар. Чунки бу каби қорақалпоқ тилида олдиндан мавжуд сўзлар 
ўрнида ўзлашма сўзларнинг фаол қўлланилиши натижасида кўпчилик сўзлар 
қўлланилмасдан унутилиб бораётганлигининг гувохи бўлмоқдамиз. 
Ҳозирги вақтда қорақалпоқ тилига нафақат рус тилидан шунингдек 
инглиз тилидан ҳам кириб келаётган сўзларнинг сони кўпайиб бораётганини 
хис қилиш қийин эмас ва бу сўзлар қорақалпоқлар онгида ўзгача тушунчага 

---

71 
эга бўлган, ваҳоланки улар айрим жиҳатдан тушунмовчиликларга ҳам олиб 
келади. 
Бундан ташқари, омманинг чет тилини билиш малакасини ошириш ва 
оммавий ахборот воситаларида имкон қадар ўзлашма сўзларни камроқ 
қўллашни тавсия этамиз. Чунки ўз она тилимиздаги сўзларнинг унутилиб 
умумий қўлланишдан чиқиб қолишининг олдини олиш зарур деб ўйлаймиз 
ва бу каби ҳаракатлар миллийлигимиз ва она тилимизни борича асраб 
қолишга амалий ёрдам булар эди.