Ўзбекистон республикаси олий ва ўрта махсус таълим вазирлиги самарқанд давлат чет тиллар институти

II 
 ШЎЪБА 
НУТҚИЙ МУЛОҚОТ ЖАРАЁНИДА ЛИНГВОМАДАНИЙ 
ҚИЙМАТЛАРНИНГ ВОҚЕЛАНИШИ 
КЎП МАЪНОЛИ ФРАЗЕОЛОГИЗМЛАРГА ХОС АЙРИМ 
ЛЕКСИК ХУСУСИЯТЛАР 
Ашуров Ш.С (СамДЧТИ доценти) 
Рўзиқулова Г (СамДЧТИ магистранти) 
Ҳозирги вақтда тилшунослар сўзлар ўртасидаги систем алоқалар 
масаласини ўртага ташламоқда. Шунга асосан, биз ҳам инглиз тили 
материалига асосланган ҳолда фразеологик бирликларнинг ички ва ташқи 
тавсифига эътибор қаратиб, уларга хос систем муносабатларидан бири кўп 
маънолиликни тадқиқ қилишга ҳаракат қилдик. Биттадан ортиқ маънони 
англата олиш тил бирликларига хос хусусиятлардан бири бўлиб, фразеологик 
ибораларнинг ҳам талайгина қисмида учрайди. Кўп маъноли ибораларнинг 
кўпи икки, уч маъноли бўлади, лекин тўрт, беш маънолиларини ҳам учратиш 
мумкин. 
Фразеологик кўп маънолиликда ҳам, худди лексик кўп маънолиликда 
бўлганидек, бош маъно ва ясама маъно фарқ қилади. Лексик кўп 
маънолиликда асос маъно тўғри маънога, ясама маъно эса кўчма маънога 
тенг. Бироқ, фразеологик кўп маънолиликда асос маъно ҳам, ясама маъно ҳам 
кўчма, яъни образли маънога тенг бўлади. Чунки ҳар қандай фразеологик 
маъно кўчма маъно сифатида юзага келади. 
Биз инглизча кўп маъноли фразеологик бирикмаларни таҳлил қилиш 
жараёнида уларга хос айрим лексик хусусиятларга ҳам дуч келишимиз 
мумкинлиги аниқланди. Кўп маъноли фразеологизмлар ифодалаётган 
маъноларнинг ҳаммаси ҳам нутқда қўлланилиши мумкин бўлавермайди. 
Негаки, иборалар ифодалаётган баъзи маънолар аллақачон эскирган бўлиши 
ҳам мумкин. Масалан, икки маъноли фразеологизмлардан қуйидаги 
ибораларга эътибор қилайлик: 
bear coals – 1) қора ишни бажармоқ; (эскирган) 
2) ҳақоратларга дош бермоқ;
put to the question – 1) қийнамоқ; (эскирган) 
2) муҳокама қилмоқ;
Келтирилган бу мисоллардаги биринчи маънолар эскирган ҳисобланади. 
Бу ҳолат ҳатто луғатларда ҳам белгилаб қўйилгандир. Бу иккала фразеологик 
ибора ҳозирги кунга келиб фақат иккинчи маънолари сифатида қўлланилади. 
Бундан ташқари, инглизча кўп маъноли фразеологизмлар ифодалаётган 
маънолар ичида эвфемизмларни ҳам учратиш мумкин. Зеро, эвфемизмлар 
қўпол, беадаб сўзларнинг юмшоқ шаклда ифодаланиши экан, биз уларни 
инглиз фразеологиясидаги кўп маъноли фразеологизмлардан, асосан тўрт 
маънолиларида учратишимиз мумкин. Масалан: 
take care – 1) эҳтиёт бўлмоқ; 

---

29 
2) ғамхўрлик қилмоқ;
3) бирор нарса билан шуғулланмоқ;
4) бирор нарсага қарши курашишни ўз бўйнига олмоқ;
(эвфемизм) 
come to grief – 1) отдан йиқилмоқ; 
2) мушкул аҳволга тушиб қолмоқ;
3) тўғри йўлдан адашмоқ; (эвфемизм)
4) муваффақиятсизликка учрамоқ;
Инглиз фразеологиясидаги кўп маъноли фразеологизмлар ифодалаётган 
маънолар ичида фақат оғзаки нутққа хос бўлган маъноларни ҳам учратиш 
мумкин. Масалан, stand no nonsense from somebody иборасига эътибор қилсак, 
у уч маъноли бўлиб, унинг биринчи маъноси фақат оғзаки нутқдагина 
ишлатилиниши мумкин. Қолган маънолари эса ҳам оғзаки, ҳам ёзма нутққа 
хосдир: stand no nonsense from somebody: 
1) бирор нарсанинг шалдираб қолишига йўл қўймаслик; (оғзаки нутққа
хос) 
2) беҳуда гапларга тоқат қилмаслик;
3) номаъқулчиликка нуқта қўймоқ;
Инглизча тўрт маъноли фразеологизмлар ҳам фақат оғзаки нутққа хос 
маъноларга эга. Масалан инглизча do ва go сўзлари иштирокидаги қуйидаги 
фразеологик ибораларга диққат қилайлик: 
that will do – 1) етарли ! (оғзаки нутққа хос) 
2) келяпти !
3) бас, етар !
4) кетишингиз мумкин, Сизлар бўшсизлар !
be on the go – 1) ҳаракатда бўлмоқ; (оғзаки нуққа хос) 
2) кетишга ҳозирланмоқ; (оғзаки нуққа хос)
3) маст бўлмоқ;
4) бир оёғи гўрда бўлмоқ;
Шунингдек, инглизча кўп маъноли фразеологизмлар ифодалайдиган 
маънолар ичида ўзига хос хилма-хилликни учратиш мумкин. Яъни, овчилар, 
спортчилар, ҳарбийлар ва бошқа касб эгаларининг жаргонларига хос 
маънолар ҳам инглизча кўп маъноли фразеологик иборалар таркибида 
кўпчиликни ташкил этади. Масалан: 
make play – 1) бирин-кетин ўқ узмоқ; (овчиларга хос) 
2) шиддатли зарба бермоқ; (спортчиларга хос)
3) шошилмоқ;
4) самарага эришмоқ;
find a longement – 1) қамалда қолмоқ; (ҳарбийларга хос) 
2) қатъий тасдиқламоқ;
3) кўнгилга йўл топмоқ;
knock somebody into a cocked hat - 1) ҳал қилувчи зарбани бермоқ; 
(спортчиларга хос) 
2) зўр дўппосламоқ;

---

30 
Шундай қилиб, хулоса тариқасида таъкидлаш мумкинки, инглиз тили 
фразеологиясидаги кўп маъноли фразеологизмлар ифодалайдиган маънолар 
ичида эскирган, яъни ҳозирги кунда умуман ишлатилмайдиган маънолар ва 
эвфемизмлар ҳам мавжуд. Бундан ташқари, кўп маъноли фразеологизмларда 
фақат оғзаки нутққа хос бўлган маънолар ҳам ўз аксини топган. Шу билан 
бирга, кўп маъноли фразеологизмлар ифодалайдиган маънолар ичида маълум 
бир касб эгаларига, масалан, спортчилар, овчилар, ҳарбийлар ва бошқа касб 
эгаларининг жаргонларига хос маънолар ҳам кўпчиликни ташкил этади.