Ўзбекистон республикаси олий ва ўрта махсус таълим вазирлиги наманган муҳандислик-қурилиш институти

дар дам (зикр вақтида ҳар бир чиқаётган нафас ҳушёрлик билан чиқмоғи, 
ғафлатга тушмаслик лозим, ҳар нафас олиб чиқариш пайтида Аллоҳни 
зикр қилиш даркор), назар бар қадам (тариқат аъзоси қаерда бўлмасин 
ҳар бир қадамига назар солиши, огоҳ бўлиб юрмоғи лозим), сафар дар 
ватан (соликнинг ёмон одатдан хушхулқликка йўналиши), хилват дар 
анжуман (зоҳиран халқ билан, ботинан Ҳақ билан бўлиш зарурлиги) 
кейинчалик нақшбандийлик тариқатининг асосий тамойилига айланган. 
Хожа Баҳоуддин Нақшбанд (1318-1389) тасаввуфни маънавий-
ахлоқий таълимот даражасига кўтарган нақшбандийлик тариқатининг 
асосчисидир. Тариқат асосида «дил ба Ёру даст ба кор» («кўнгил Худода, 
қўл ишда бўлсин») деган динийлик ва дунёвийликни мужассамлаштирган 
шиор ётади. Зеро, илоҳийлик билан йўғрилган ахлоқийлик инсоннинг бахт-
саодатига йўналтирилган бунёдкорлик ишларида намоён бўлади.
Кубровийлик тариқатининг асосчиси Шайх Нажмиддин Кубро 
(1154-1226)нинг ахлоқий қарашлари «Усули ашара», «Фавойиҳ ул-жамол» 
асарларида баён этилган.
Тариқат ўн ахлоқий қоида асосига қурилган: таважжуҳ – Худога ўз 
ҳоҳиши билан юзланиш, зуҳд фид дунё – ҳар қандай лаззатдан ўзини 
тийиш, таваккул – Аллоҳга эътиқод ва бу йўлдан ҳар қандай нопок 
нарсалардан воз кечиш, қаноат – ҳар ишда сабрли бўлиш, узлат – 
хилватни ихтиёр қилиш, мулозамат аз-зикр – зикр билан машғул бўлиш, 
вақтни зое ўтказмаслик, муҳаббат – Худога чин дилдан эътиқод қилиш ва 
ўзини бағишлаш, нафсни енгиш, муроқаба – тафаккур қилиш, мушоҳада – 
Аллоҳни зот ва сифати билан тафаккур қилиш, ризо – Аллоҳ ризқига, 
қийинчилик, касаллик, яхшилик ва ёмонликни бирдек қабул қилиш ва илоҳий 
баркамолликка эришиш. 
Темурийлар ҳукмронлиги даврида нақшбандийлик тариқати 
маънавий-ахлоқий таълимот сифатида халқ мафкурасига айланиб, халқни 
мўғул истилосига қарши курашга, бунёдкорлик ишларига сафарбар этиш 
учун хизмат қилган. Амир Темурнинг «Куч-адолатда» деган шиорининг 
мазмуни тариқатнинг «дил ба ёру даст ба кор» тамойили билан йўғрилган.
Абдураҳмон Жомий (1414-1492), Алишер Навоий (1441-1501) 
нақшбандийлик тариқати тамойиллари асосида ижод қилиб, унинг 
ғояларини ҳаётга тадбиқ этишда ибрат намуналарини кўрсатганлар.
Абдураҳмон Жомий асарларида инсонийлик, бахт, бурч, яхшилик ва 
ёмонлик каби ахлоқий мезоний тушунчалар таҳлил қилган. Жомийнинг
«Баҳористон» асари ахлоқ қомуси деб улуғланган бўлса, Алишер Навоий 
инсонни олий қадрият даражасига кўтариб, уни коинот гултожи деб 
атаган: Инсон бахт-саодатга ўзида ахлоқий фазилатларни шакллантириш 
орқали эришади. Инсон бу дунёга бир марта келар экан, инсон бўлиб,
инсоний сифатларни ўзида касб этиб яшамоғи керак. 

---

10 
Оврўпада XV асрдан бошланган Уйғониш давридаги ахлоқий 
қарашлар гуманизм-инсонпарварлик ғоялари таъсирида ривожланадики, 
бунга Лоренцо Валла, Макиавелли катта ҳисса қўшганлар. 
Л.Валла (1407-1457) «Ҳақиқий ва ёлғон эзгулик», «Ихтиёр 
эркинлиги ҳақида» асарида барча жонзотларнинг табиатан ўзини асрашга 
ва изтиробдан қочишга интилишини таъкидлайди. Валла муҳаббат, ихтиёр 
эркинлиги масалаларини биологик тамойил асосида изоҳлайди: муҳаббат 
лаззатга ўхшаш ҳиссий идрок этишдир, ихтиёр эркинлиги эса ҳар бир 
кишининг яхши яшаш учун интилиши ва ёмонликдан қочишидир. 
М.Макиавелли (1469-1577) ахлоқ масалаларини дин, сиёсат билан 
бевосита боғлиқ тарзда талқин этади. Унинг бундай қарашлари «Подшоҳ», 
«Тин Ливейнинг биринчи декадаси» асарларида баён этилган. 
Немис мумтоз фалсафаси вакиллари И.Кант (1924-1804) ва Ф.Гегель 
(1770-1831) янги давр ахлоқшунослиги ривожига катта ҳисса қўшганлар.
И.Кант «Хулқлар метафизикаси», «Ахлоқ метафизикаси» асарларида 
буйруқ (империатив) хатти-ҳаракатнинг мазмунига боғлиқ бўлмаган ҳолда 
хулқ-атворнинг ялпи умумий қонуни бўладиган қоидага амал қилишни 
талаб этадиган «ахлоқнинг олтин қоида»си ғоясини илгари сурган. Мазкур 
қоиданинг муҳим талаби: «... фақат шундай қоидага мувофиқ ҳаракат 
қилки, унга амал қилиш баробарида унинг энг умумий қонун бўлиб 
қолишини хоҳлаб қолишинг мумкин бўлсин». 
Кант фикрича, инсоннинг табиий майллари иродага таъсир ўтказади 
ва айни пайтда ирода эркин ақл ёрдамида ўрнатилган қонунга бўйсунади. 
Бу ахлоқий мажбурият амр сифатида қатъий империатив мутлақ буйруқ 
мавқеига эгадир. Ахлоқийликнинг мезони адолатдир. Кант абадий тинчлик 
ғоясини илгари сурган.
Ф.Гегель черковнинг таркидунёчилик ахлоқига қарши чиққан ва ҳар 
қандай фазилат «ҳузур-ҳаловат бахш этса, шунчалик саодатга элтади» деб, 
ахлоқшунослик масалалаларини ҳуқуқ, сиёсат билан боғлаган ҳолда,
ахлоқий империатив ҳақидаги фикрларини баён этади: «Қонунлар ҳаракат 
қилмайди, фақат инсон ҳаракат қилади». 
Гегель фикрича, эзгулик эрк даражасига кўтарилган ихтиёр, амалга 
оширилган эркинлик, оламнинг мутлақ сўнгги мақсади. Ёвузлик зарурият, 
лекин рўй бермаслиги керак. Виждон муқаддас, қўл етмас нарса, 
инсоннинг ўз-ўзига пок ишончи, эзгуликни билиш ва англашдир.
Энг янги давр ахлоқшунослиги иррационализм (лот. Irrationalis-
ғайри ақлий) таъсирида ривожланиб, экзистенциячилик, прагматизм, 
позитивизм, руҳий таҳлил каби ахлоқий йўналишлар вужудга келган.
Немис файласуфи Карл Ясперс (1983-1869) томонидан илгари 
сурилган экзистенциячилик (лот. еxistenlia – мавжудлик) ХХ аср 
ахлоқшунослигидаги етакчи йўналиш бўлиб, кишининг ҳар лаҳзада ҳаёт ва 
ўлим оралиғида кечадиган ички кечинмалари мавжудлиги асосий масала 
сифати олиб қаралган. Бу қарашлар кейинчалик фашизмнинг ғоявий 
қуроли, мафкураси сифатида юзага чиққан. Ясперс инсондаги зўрлик, 

---

11 
шавқатсизликка мойил биологик жиҳатларни унинг маънавий-ахлоқий 
жавобгарликдан озод ҳолатдаги мавжудлиги тарзида талқин қилган.
Экзистенциализм вакиллари инсонни ўз ҳаётини инсонийлик 
вазифасини бажариш учун қурбон қилган мавжудот сифатида қарайди. 
К.Ясперс анъанавий маънавий меросни эгаллаш инсон ахлоқийлиги 
даражасини белгиловчи омил сифатида намоён бўлади, деб ҳисоблайди. 
Экзистенциализмга франциялик Жон Пол Сартр (1905-69) 
томонидан гуманизм руҳи сингдирилган. Ч.Пирс, Ж.Дьюн томонидан 
ишлаб чиқилган прагматизм фалсафаси Америкада оммалашган. 
Прагматизмда ахлоқий тамойил ва меъёрлар кишининг фойдали фаолияти 
талабларига бўйсунади. Ахлоқ киши хатти-ҳаракати, феъл-атворининг 
меъёрлари эмас, балки унинг истак ва ниятларидир. Ва улар ҳар бир 
кишининг ўз ҳоҳиши, ўз мақсади бор бўлгани учун уларда шунга мувофиқ, 
ўзи учун нима яхши ва нима ёмон эканлигини аниқлашга ёрдам берувчи 
ахлоқий меъёр-ўлчовлари бўлади. 
Руҳий таҳлил таълимоти асосчиси Зигмунд Фрейд (1856-1939) 
ахлоқий масалаларни киши руҳиятидаги онгсизлик асосида таҳлил этган.
Инсон шахси учта – Ид, Эго, Суперэго компонентларининг ўзаро 
бирлигидан ташкил топади. Фрейд фикрича, онгсизлик инсон шахсидаги
марказий компонент бўлиб, инсон танасининг ички эҳтиёжидан келиб 
чиқади. Онгсизликда ҳеч қандай замон таъсири бўлмайди, унда ҳеч қандай 
яхшилик ҳам, ёмонлик ҳам йўқ ва ахлоқий меъёрларга ҳам бўйсунмайди.
Инсон шахсидаги Эго ва Суперэго компонентлари бевосита Ид 
билан боғлиқдир. Эго Ид негизида, Суперэго эса Эго заминида вужудга 
келади. Шахсдаги барча ахлоқий фазилатлар, хулқ-атвор талаблари
Суперэго компонентида мужассамлашади ва маънавий ахлоқий тақиқлар 
қатламини ҳосил қилади. 
Эрих Фромм (1900-1980) инсон қалбининг ахлоқий талабларга 
муносабатини таҳлил этган. Унинг фикрича, ёвузлик инсоний ҳодиса, у 
инсонийлик ҳолатидан ортга қайтиш, инсонга хос ақл, муҳаббат, эрк 
хусусиятларини йўқ қилишга бўлган интилиш, айни пайтда, фожиавий 
ҳолатдир. Эзгулик инсон мавжудлигини тобора ўз моҳиятига 
яқинлаштирса, ёвузлик инсон турмуш тарзи билан ўз моҳиятининг ўсиб 
борувчи бегоналашуви демакдир. Инсоннинг ҳақиқат сари интилиши 
замирида бешафқатлик, бурчи замирида шуҳратпарастлик ётади. 
Муҳаббат ҳаракат, фаолликдир, севиш – олиш эмас, беришдир. Муҳаббат 
асосида қурилган никоҳ жуфтлашган икки худбиннинг ҳамдўстлигидир. 
Агар инсон ўз ярмини топиш ва севиш бахтига муяссар бўлган бўлса, 
бошқа жуфт излашга интилмайди, бутун борлиғини севгилисига бўлган 
муҳаббатга сарфлайди, аксинча, бундай бахтдан бебаҳра кишилар 
муҳаббат қийинчиликларини енгиш учун йўл қидириб, ўзларига ярашмаган 
ишлар билан машғул бўладилар.
Шундай қилиб, энг янги давр ахлоқшунослигидаги оқим ва 
йўналишлар (ғайризўравонлик, ҳаётга эҳтиром, руҳий таҳлил ва бошқалар) 
бир-бирини инкор этмаган ҳолда тўлдириб, янги фикрлар билан бойитган. 

---

12