Alisher Navoiyning avtobiografik g’azallari

Uruj istar esang bu dayr ichinda foniy o’lg’ilkim, 

Malak uzra qadam bosib o’tar ahli fano gustoh. 

Demak,  she’r  qahramonining  Anqo  manzilidan  ham  “nori  yuz  vodiy”ga 

sayr  etarga  saboti  bor.  Axir  uning  ko’ngli  “fano  kuchidan  zo’rbozu”  istayotir. 

G’azalning so’nggi baytini o’qiymiz:  

Navoiy, bilki, shah ko’ngli manga qayd o’lmasa, billah, 

Agar kavnaynga xoshok chog’lig’ iltifotim bor. 

 

Nihoyat,  bosh  muddao  gapirildi.  SHohning  ko’ngli  shoirga  moyil  emas. 

SHuning  uchun  ikki  dunyoga  ham  uning  “xoshok  chog’lik”  iltifoti  yo’q. 

Professor  A.Hayitmetov  g’azal  shoirning  yigitlik  vaqtida  yaratilganiga  tayanib 

o’sha  shoh  “Navoiyga  dushmanlik  nazari  bilan  qarab,  unga  Hirotda  kun 

bermagan  zolim  Abu  Said  edi.  Uning  davrida  Navoiy  Hirotda  nihoyatda 

qiynalabi,  bir  pulgi  zor  bo’lib,  turishga  uyi  yo’q,  yeyishga  ovqati  yo’q  holda 

yashaydi... 

Hirotdagi 

xushomadgo’y  feodallar  podshoning  Navoiyga 

munosabatining yomonligini bilib, unga nisbatan yaxshi qaramaganlar. Natijada, 

shoir  yuqoridagi  g’azalda  tasvirlangan  holga  tushib,  oxiri  Hirotdan  ketib 

qolgan”

1

,  -  deb  yozadi.  G’azaldagi  umumiy  ruh,  mistik  kechinmalarning 

nihoyatda  quyuqligi,  so’z  va  ohangdagi  g’amginlik  shunday  xulosa  chiqarishga 

asos 

beradi. 

Ammo 

g’azalning  g’oyaviy-badiiy  mundarijasi  boshqa 

mulohazalarni o’rtaga tashlashga ham monelik qilmaydi.  

 

Ushbu  g’azalni  tasavvufiy  qarashlar  asosida  tahlil  qilgan  olim  Ibrohim 

Haqqul  shunday  xulosa  chiqaradi:  “Alisher  Navoiy  g’azallaridan  birida  shohga 

murojaat  qilib,  o’zni  “o’zdin  ulug’roq  shohga  hojatmand”  bilishga  chaqirgan. 

Bu  shoh  –  Olloh.  Bizningcha,    g’azal  xotimasida  ana  shu  shohdan  marhamat 

kutilayotir.  SHoirning  ikki  dunyoni  ham  xoshokcha  nazarga  ilmasligi  bir  zolim 

                                                

1

 A.Hayitmetov Navoiy lirikasi. Toshkent, 1961.154-bet.  

---

35 

 

podshohning  munosabatigagina  bog’lansa,  she’rda  aksini  topgan  ilohiy-falsafiy 

mohiyat o’z-o’zidan maydalashadi”

1

. 

YUgurma rizq uchun, ne yetsa haqdin anglakim, komil, 

Ne kelturgil demish, ne g’aybdin yetganin qaytormish. 

Navoiy  eng  mushkul  ahvolda  ham  shu  e’tiqodga  sodiq  qolganligi  va 

Tangridan  boshqasidan  qo’rqish,  shavqat  tilashni  gumrohlik  bilganligi 

shubhasizdir.  

Navoiyning  shu  devonidagi  ikkinchi  bir  g’azali  ham  xarakterlidir.  Bunda 

shoir  o’z  zamonidan  shikoyat  qiladi,  unda  vafo  va  vafodor  odamlar  kam 

qolganini,  vafo  ahli  boshiga  ko’p  jafo  yog’ilayotganini  aytadi.  Shoir  jonini 

garovga qo’yib ham olam ahlidan vafo topa olmaganini so’zlab turib, u kabilarni 

o’lim  hukmi  bilan  qo’rqitmoqchi  bo’layotgan  shohga  o’zining  o’limdan 

qo’rqmasligini bildiradi: 

Vafo ahliga davrondin yetar javru jafo usru, 

Jafosidin aning ozurdadur ahli vafo usru. 

 

Bukim, ahli vafo gulyob erurlar ondin erkankim, 

Bu eski toq alarg’a yog’durur gardi balo usru... 

 

Fido jonimni aylab, olam ahlidin tama’ qildim –  

Vafo, astag’firulloh, qilg’on ermishmen xato usru. 

 

Rizo ahlin siyosat tig’idin qo’rqutmag’il, ey shah,