2-Mavzu. Transformatorlarda bo’ladigan fizik jarayonlat va transformatorlarning tuzilishi

---

2-Mavzu.  Transformatorlarda  bo’ladigan  fizik  jarayonlat  va  transformatorlarning 

tuzilishi. 

 

Transformatorning xayotdagi  o‘rni va qo‘llanish sohalari 

 

Transformator  deb,  ikki  (yoki  undan  ko‘p)  induktiv  bog‘langan  chulg‘amlari  mavjud 

bo‘lgan,  elektromagnit  induksiyasi  hodisasi  asosida  bir  (birlamchi)  o‘zgaruvchan  tok  tizimini 

ikkinchi  (ikkilamchi)  o‘zgaruvchan  tok  tizimiga  o‘zgartiruvchi  statik  elektromagnit  apparatga 

aytiladi. 

Umumiy  holda,  ikkilamchi  o‘zgaruvchan  tok  tizimi  birlamchi  tizimdan  ixtiyoriy 

parametrlari  (kuchlanish,  tok  qiymatlari,  fazalar  soni,  tok  va  kuchlanishning  vaqiga  boo‘liqlik 

egri  chizig‘i  shakli,  chastota)  bilan  farqlanishi  mumkin.  Elektrotexnik  qurilmalar  hamda  elektr 

energiya  uzatish  va  taqsimlash  tizimlarida  o‘zgaruvchan  kuchlanish  va  tok  qiymatlari 

o‘zgartiruvchi kuchli transformatorlar ko‘plab qo‘llaniladi. Bunda fazalar soni, kuchlanish (tok) 

egri chizig‘i shakli va chastotasi o‘zgarmas bo‘ladi. 

Vazifasiga  ko‘ra  transformatorlar  umumiy  qo‘llanuvchi  kuchli  transformatorlar  va 

maxsus qo‘llanuvchi transformatorlarga bo‘linadi. Umumiy qo‘llanuvchi kuchli transformatorlar 

EUL  va  elektr  energiyasini  taqsimlashda,  hamda  xar  turdagi  elektrotexnik  qurilmalarda  zarur 

bo‘lgan  kuchlanishni  olish  uchun    qo‘llaniladi.  Maxsus  qo‘llanuvchi  transformatorlar  ishchi 

xossalari  va  konstruktiv  bajarilishi  bo‘yicha  turli  xarakterlari  bilan  farqlanadilar.  Bunday 

transformatorlarga o‘choq va payvandlash transformatorlari, avtomatik tizimlar transformatorlari 

(pik-,  impuls  transformatorlari,  chastota  kuchaytirgichlari  va  h.k.),  sinov  va  o‘lchov 

transformatorlari kiradi.   

Ushbu darslikda  umumiy qo‘llanuvchi kuchli transformatorlar o‘rganiladi. 

 

Transformatorning ishlash prinsipi 

 

Soddalashtirilgan  kuchli  transformator  ferromagnit  materialdan  ishlangan  (odatda 

tunikasimon elektrotexnik po‘lat) magnit o‘zak va magnit o‘zakning sterjenlariga joylashgan ikki 

chulg‘amdan  (1.1,a  -rasm)  iborat.  Chulg‘amlardan  biri  birlamchi  chulg‘am  deb  nomlanib, 

o‘zgaruvchan  tok  manbai  kuchlanishi 

1

U

  bo‘lgan  G  ga  ulanadi.  Ikkilamchi  deb  nomlangan 

chulg‘amga  iste’molchi 

Н

Z

  ulanadi;  aksariyat  uni  transformator  yuki  (yuklanishi)  deyiladi. 

Birlamchi  va  ikkilamchi  chulg‘amlar  o‘zaro  galvanik  (elektrik)  bog‘lanmagan  bo‘lib,  bir 

chulg‘amdan  ikkinchi  chulg‘amga  elektromagnit  usulda  uzatiladi.  Bu  chulg‘amlar  joylashgan 

magnit  o‘zaklar  (magnit  o‘tkazgichlar) 

Ф

magnit  oqimni  va  chulg‘amlar  orasidagi  induktiv 

bog‘lanishni kuchaytirish uchun xizmat qiladi. 

 

 

1.1-rasm. Transformatorning elektromagnit (a) va prinsipial  

(b) sxemalari 

 

---

Transformatorning  ishlashi  elektromagnit  induksiya  hodisasiga  asoslangan.  Birlamchi 

chulg‘amni o‘zgaruvchan tok manbaiga ulaganda ushbu chulg‘am o‘ramlarida o‘zgaruvchan tok 

1

i

 oqadi, u magnit o‘zakda o‘zgaruvchan F magnit oqimni xosil qiladi. 

Bu  magnit  oqim  magnit  o‘zakda  berk  kontur  hosil  qilib,  transformatorning  ikkala 

(birlamchi va ikkilamchi) chulg‘amlarini kesib o‘tadi va ularda EYUK induktivlaydi. Birlamchi 

chulg‘amda o‘zinduksiya EYUK   

                               

),

/

(

1

1