Namangan muhandislik-pedagogika instituti

Kimyoviy reaksiya tezligi. Kimyoviy reaksiyalar turli xil tezlikda sodir bo’ladi. Ulardan ba’zilari sekundning 

mingdan bir ulushida sodir bo’lsa, ayrimlari minutlar, soatlar, kun, oylar va yillar davomida amalga oshadi. 

Shunday reaksiyalar ham ma’lumki, ular sharoitga qarab tez va sekin amalga oshishi mumkin, masalan: yuqori 

haroratda tez, sovuqda sekin borishi mumkin. Bu reaksiyalarning tezliklari orasidagi farq katta bo’lishi mumkin. 

Modda  va  moddalar  yig’indisiga  kimyoda  sistema  deyiladi.  Sistemalar  gomogen  va  geterogen  sistemalarga 

bo’linadi. 

Bir xil fazadan tashkil topgan sistema gomogen, har xil fazadan tashkil topgan sistema geterogen sistema deb 

ataladi.  Sistemaning  boshqa  qismlaridan  chegara  sirtlari  bilan  ajralib  turuvchi  qismiga  faza  deb  ataladi.  Gomogen 

sistemaga  gazlar  aralashmasi,  chin  eritmalar,  metallarning  qotishmasini,  geterogen  sistemalarga  esa  dag’al  dispers 

sistemalar, aralashmalar va hokazolar misol bo’ladi. 

Gomogen  sistemada  boradigan  (gomogen  reaksiyalar)  va  geterogen  sistemada  boradigan  (geterogen 

reaksiyalar) reaksiyalar bir birlaridan farq qiladi. 

Gomogen  sistemada  reaksiya  sistemaning  butun  hajmi  bo’yicha  ketadi.  Masalan,  sulfat  kislotasiga  natriy 

tiosulfat eritmasi aralashtirilsa, butun hajmi bo’yicha oltingugurt hosil bo’lib, eritmaning loyqalanishi kuzatiladi: 

 

H

2

SO

4

 + Na

2

S

2

O

3

 = Na

2

SO

4

 + H

2

O + SO

2

 + S 

 

Geterogen  sistemalarda  esa  sistemani  tashkil  etuvchi  fazalar  sirtidagina  reaksiya  amalga  oshadi.  Masalan, 

metallning kislotada erishi: 

 

Fe + H

2

SO

4

 = FeSO

4

 + H

2

 



 

 

Bu reaksiya faqat metall sirtida sodir bo’ladi, chunki reaksiyaga kirishuvchi ikkala modda shu sirtda bir biri bi-

lan to’qnashadi. 

Gomogen reaksiya tezligi geterogen reaksiya tezligidan farq qiladi va ular har xil aniqlanadi. Gomogen reaksi-

yaning tezligi reaksiyaga kirishayotgan yoki hosil bo’layotgan moddalardan birortasining konsentratsiyasini vaqt birligi 

ichida  o’zgarishi  bilan  aniqlanadi.  Geterogen  reaksiyaning  tezligi  esa  vaqt  birligi  ichida  faza  sirtining  yuza  birligida 

reaksiyaga kirishgan yoki hosil bo’lgan moddalarning miqdori bilan aniqlanadi. 

Gomogen reaksiya tezligini matematik usulda quyidagicha ifodalanadi. 

t

С

V

гомоген



 

Geterogen reaksiya tezligi:  

t

S

n

V

гетероген



