2. Qishloq xojaligi yer fondi
Q ishloq x o ‘jaligi tarm o g ‘i rivojlanishida u nda bevosita
ishlatiladigan yer va u n d a n foydalanish m u h im aham iyat kasb
etadi. 0 ‘zbekiston R espublikasining um u m iy yer m aydoni
44896,9 m ing ga b o ‘lib, sh u n d an 99 foizi turli xil korxona.
tashkilot va m uassasalar, ferm er x o ‘jaliklari va fuqarolar
foydalanadigan yerlar b o ‘Isa, bu yerlam ing 3714,7 m ing
gektarini
sug‘oriladigan
yerlar
tashkil
qiladi.
Q ishloq
x o ‘jaligidagi yerlardan foydalanishda ularni 8 toifaga ajratiladi.
B uning eng asosiysi qishloq x o ‘jaligida foydalanadigan yerlar
hisoblanadi. U shbu toifadagi y erlar m am lakatim izda 20487,7
m ing ga b o ‘lib, u jam i yer fondining 46,1 foizini tashkil qiladi.
K eyingi o ‘rind a zaxira yerlar (10389,4 m ing ga) ham da
o ‘rm o n fondi yerlari turad i (4274,3 m ing ga).
R espublikada barcha ekin ekiladigan yerlar ikki qism dan
iborat: sug‘oriladigan h am da lalm i yerlar. U m um iy ekin
ekiladigan yer m aydoni 3708,4 m ing ga (2010 y.) b o ‘lib, bu
jam i qishloq x o ‘jaligida foydalanadigan yerlarning 18,1 foiziga
teng, sug‘oriladigan yerlar esa 3714,7 m ing gani tashkil etadi.
Tabiiy holda sug‘oriladigan yoki lalm i (bahorikor) yerlar
Q ashqadaryo, Jizzax, S am arqand, Surxondaryo, N avoiy va
T oshkent
viloyatlarida
uchraydi.
Q ishloq
x o ‘jaligida
foydalanadigan boshqa yerlar orasida yaylovlar keskin ajralib
turadi. U larning um um iy m aydoni 4052,0 m ing ga yoki
qishloq x o ‘jaligida foydalanadigan yerlam ing 93,1 foizini
tashkil etadi.
K o ‘p yillik daraxtzorlar 3298
m ing ga,
pich an zorlar 107 va b o ‘z yerlar 82 m ing ga (1-rasm ).
138
И E k i n y e r l a r
13 L alm i y e rla r
В K o ‘p y illik
d a ra x tz o rla r
£3 B o ‘z terlar
В P ic h a n z o rla r
В Y ay lo v lar
1-rasm.
0 ‘zbekiston Respublikasi qishloq xo‘jaligida foydalanadigan
yer turlari (01.01.2011 y.).
1991-2011 yillar davom ida qishloq xo‘jaligiga m o ‘ljallan-
gan yerlar m iqdori respublikada 10903 m ing gektarga qisqardi.
Bunga boshqa turdagi yerlam ing birm u n ch a k o ‘payishi sabab
bo 'lgan. 2011-yil 1 yanvar holatiga k o ‘ra qishloq xo‘jalik
yerlari respublika um um iy yer m aydonining 57,5 foiziga teng.
Q olgan 42,5 foizi o ‘rm onlar, butazorlar, va boshqa yerlardan
iborat. Bu k o ‘rsatkich m am lakat m iqyosida Q oraqalpog‘iston
Respublikasi 34,3 foizdan, N avoiy viloyatidagi 81,0 foizgacha
farq qiladi. N isb atan yuqori k o ‘rsatkichlar S am arqand va
Q ashqadaryo viloyatlarida (76-77% ), F arg‘ona, T oshkent,
X orazm , N am an g an viloyatlarida esa nisbatan uning darajasi
past (45-55% ). B archa d eh q o n x o ‘jaliklaridagi ekin ekiladigan
yerlarning um um iy m aydonida 46,1 foizini donli ekinlar, 23,9
foizini sabzavotlar, 11,5 foizini kartoshka egallagan. X uddi shu
k o ‘rsatkichlar ferm er x o ‘jaliklarida quyidagicha: ja m i donli
ek in lar 45,3; paxta 42,0; sabzavotlar 1,9; kartoshka 0,5 foiz va
boshqalar tashkil etadi (2010 y).
Q ishloq xo‘jaligida foydalanadigan yerlar ichida sug‘orila-
digan yerlar katta aham iyatga ega. Eng so ‘nggi yillarda, garchi
qishloq xo‘jaligiga m o ‘ljallangan yerlam ing u m um iy m aydoni
qisqargan bo Isada, bevosita ekin ekiladigan yerlar biroz
kengaygan. Ju m ladan, u lar 2003-2009-yillar orasida taxm inan
18 m ing gektarga k o ‘paygan. Sug‘oriladigan yerlar Jizzax,
Q ashqadaryo va A ndijon viloyatlari hisobidan birm u n ch a
139
k o ‘paydi. Shuningdek, T oshkent, Sirdaryo viloyati ham da
Q oraqalpog‘iston da h am ijobiy o bzgarishlar r o ‘y berdi. Ayni
vaqtda, Jizzax viloyatida 2000-yilda sug‘oriladigan ekin yerlar
256,6 m ing ga, 2011-yilda esa 264,5 m ing ga; shunga m os
holda, Q ashqadaryoda 417,7 va 424,1 m ing ga; poytaxt
viloyatida-298,9 va 305,1 m ing gani tashkil etdi. A ksincha,
sug‘oriladigan yer m aydonlari
S am arqand,
Surxondaryo,
F arg‘ona,
X orazm
kabi
viloyatlarda
biroz
qisqardi.
Sug‘oriladigan ekin yerlari ju d a kam b o ‘lgan N avoiy viloyatida
h a m 92,1 m ing gad an va 91,0 m ing ga tushdi. U m u m a n
olganda, sug‘oriladigan ekin yerlar m aydoni kattaligi b o ‘yicha
Q ashqadaryo, Q oraqalpog‘iston Respublikasi va T oshkent
viloyati, Jizzax, Surxondaryo ham da S am arqand viloyatlari
ajralib turadi. N avoiy viloyatini hisobga olm aganda, qolgan
m intaqalarning h ar birida b u n d ay yerlar 200 m ing gektardan
kam em as.
Q ishloq xo‘jalik yerlari tarkibida yaylovlar h am katta
m ay do nlam i egallaydi. R espublika yer fondining 46,7 foizin
p ich anzor va yaylovlar, 14,0 foiz ekin yerlar, 7,0 foiz
o ‘rm o nzorlar tashkil
qiladi.
Ju m ladan ,
Q oraqalpog‘iston
Respublikasi, N avoiy va Buxoro viloyatlarida p ic h an zo r va
yaylovlar k o ‘p. Eng katta yaylovlar N avoiy viloyati (42,2 %),
Q oraqalpog‘isto n R espublikasi (23,0 % ), Buxoro (12,4 %) va
Q ashqadaryo viloyatlarida (7,0 %) joylashgan. Y aylovlar
qishloq x o ‘jaligining, chorvachilik tarm o g‘ini xususan, u nd a
g o ‘sht,
ju n -g o ‘sht
y o ‘nalishini
rivojlantirishda
alohida
aham iyat kasb etadi. A m m o shunga qaram asdan, yaylovlar
m aydoni yildan-yilga qisqarib borm oqda. A ksariyat viloyatlar
yer m aydonida bun day yerlar ulushi ju d a kichik.
Respublikam izda
2 00 8-20 12-yillarga
m o ‘ljallangan
sug‘oriladigan yerlarning m eliorativ h o latini yaxshilashga
qaratilgan davlat dasturi qabul qilingan. M azkur m aqsadli
dasturga
b inoan,
Q oraqalpog‘iston
Respublikasi,
Jizzax,
N avoiy, Sirdaryo va boshqa viloyatlarda drenaj va kollektorlar,
zovurlar qayta ta ’m irlan m oq da, yerlarning sh o ‘rini yuvishga,
tarm o qd a m odernizasiyalashga alo hid a e ’tibo r qaratilm oqda.
U m u m iy qishloq xo‘jaligi m aqsadida ajratilgan yerlarning -
4
qism i birgina N avoiy viloyatiga to ‘g ‘ri keladi;
Buxoro,
Q oraqalpog‘iston Respublikasi, Q ashqadaryo viloyatlari h am
bu
b orada
yetakchi
hisoblanishadi.
M azkur
h ud udlar
respublikadagi jam i qishloq x o ‘jaligiga m o lja lla n g a n yerlarning
- qism idan к о ‘prog1 ini egallaydi.
4
R espublika P rezidenti ta ’kidlaganidek, « aw alo, yerlarning
unum dorligini oshirishga alohida e ’tib o r qaratish lozim .
H ozirgi vaqtda yurtim izda jam i sug‘oriladigan yerlarning
qariyib 49 foizi turli darajada sho ‘rlangan b o ‘lib, buning
qariyib 18 foizi kuchli va o ‘rta darajada sh o‘rlangan yerlardir,
23 foizdan ortig‘i esa boniteti past yerlar toifasiga kiradi.
M eliorativ
h o lati
qoniqarsiz
yerlam ing
katta
qismi
Q oraqalpog‘iston Respublikasi, X orazm , Buxoro, Jizzax va
F arg ’o n a viloyatlariga to ‘g‘ri keladi».1 Q ishloq x o ‘jaligida ekin
ekiladigan yer m aydonining 45,3 foizi donli ekinlar egallagan,
shu nd an bug‘doy 39,5 foiz yerga ekiladi. Ikkinchi o ‘rinda
texnika ekinlari 38,2 foiz yerda ekiladi. B uning h am asosiy
qism i paxta ekinlariga to ’g’ri keladi. 2000-2010 yillarda
texnika ekin m aydonlarida qisqarish ro ‘y berdi, aksincha,
donli ekinlar, kartoshka, poliz ekinlari va sabzavotlar m ay d o n
lari kengaydi (3-jadvalga qarang). X uddi shunday qisqarish
sholi ekin m aydonlarida h am kuzatildi, y a’ni ularning
m aydoni 3,5 foizdan 1,9 foizga tushdi.
M am lakatim iz
qishloq
x o ‘jalik
geografiyasining
shakllanishida hu du dlarning yer fondi, un in g tarkibi bilan bir
qatord a agroiqlim iy resurslar, y a’ni nam lik (suv), haro rat va
tuproq, m eh n at resurslari, u larning ish m alakalari kabi om illar
m uhim rol o ’ynaydi.
O 'zbek iston da issiq kunlar k o ‘p, vegetatsiya davri uzoqligi
bois, b a’zi qishloq x o ‘jalik m ahsulotlarini b ir yilda 2-3 m arta-
d an hosilini olish im konini beradi. Qolaversa, m intaqalarning
tuproqlari ham (asosan b o ‘z yoki sur tu pro qlar k o ‘p tarqalgan)
agroiqtisodiyot rivojlanishiga an ch a qulaylik yaratadi. Biroq,
qishloq x o ’jaligining respublikadagi m u am m oli to m o n i bu suv
resurslari
bilan
ta ’m inlanishidir.
M ayjud
m a ’lum otlarga
1 И.А. Каримов. Барча режа ва дастурларимиз ватагамиз тарақкцбтани юксалтириш, халқимиз
фаровонлипши ошнришгахизмат киладн.-Т.: Узбекистон, 2011. Б 26.
141
qaraganda, suv resurslarining tax m in an 10 foizi respublikada
shakllanadi, xolos. Q olgan qism i m u h im gidrologik m anbalar,
ya’ni A m udaryo, Sirdaryo va Z arafsh on kabi transchegaraviy
xarakterga ega b o ig a n daryolar hisobiga ta ’m inlanadi. Bu
daryolar asosan q o ‘shni davlatlar — T ojikiston va Q irg‘iziston
h u d u d id an boshlanadi. Shu bois, m ayjud suv resurslaridan
un u m li foydalanish, sug‘orm a d eh qonchilikda yangi texnolo-
giyalam i joriy qilish, q o ‘shni m am lak atlar bilan o ‘zaro,
xalqaro m e ’y or va q o id alard an kelib c h iq q an hold a, suv
resurslarini oqilo na taqsim lash respubUka ijtim oiy-iqtisodiy
rivojlanishining eng dolzarb m uam m osidir.
Do'stlaringiz bilan baham: |