4. Mehnat resurslari hamda handligi muammolari
0 ‘zbekiston Respublikasi P rezidem ining 2007-yilda m am -
lakatni ijtim oiy-iqtisodiy rivojlantirish yakunlari va 2008-yilda
iqtisodiy islohotlarni chuqurlashtirishning eng m u h im ustivor
y o ‘nalishlariga bag‘ishlangan m a ’ruzasida «Uchinchi ustuvor
yo‘nalish-aholmi ish bilan ta ’minlashni yanada yaxshilash va
uning farovonligini oshirishning eng muhim yo‘nalishi sifatida
kichik biznes va xususiy tadbirkorlik, xizmat ko‘rsatish va
kasanachilik sohalarini qo‘llab-quwatlash va rivojlantirishni
rag‘batlantirishdan iborat»1, deb belgilashi bejiz em as. X uddi
shu m a ’ruzada keltirilishicha, respublika aholisi u ch u n bir
yilda 630 m ingdan ortiq yangi ish o ‘rinlari yaratildi va uning
1 Халқ сўзн газетасн, 2008 йил,- № 28. Б.З.
113
u ch d an ikki qism i qishloq joylardadir. B un dan tashqari, yangi
ish o ‘rinlarining 65 foizga yaqini kichik biznes va xizm at
k o ‘rsatish tarm oqlari, 20 foizdan ortig‘i esa kasanachilik
sohasiga to ‘g ‘ri k elad i.1
M eh n at
resurslarini
tahlili b o zo r iqtisodi
sharoitida
ulardan foydalanish su r’ati, soni va sifatiga b o ‘lgan talab
o'zgarib borayotganligidan dalolat beradi. Shu boisdan h am
m am lakatda o ‘sib borayotgan aholi tu rm u sh darajasini yanada
oshirish, aholi bandligi va u b ilan b o g ‘liq m u a m m o lam i hal
etish islohotlarning m u h im vazifasiga, y o ‘nalishiga aylandi.
A holining m ehn atd a faolligi va ijtim oiy ishlab chiqarishda
ban d b o ‘lgan m ehnatga layoqatli aholi salm og‘i m ehn at
resurslaridan
foydalanishning
m ezonini
belgilaydi
0 ‘zbekistonda bu m ezo n 99,8 % d an ziyoddir. Ishlab ch iq a
rish, m ehn at qilish qobiliyatiga ega b o ‘lgan, m urakkab
ijtim oiy-iqtisodiy kategoriya hisoblangan m eh n at resurslari
jam iyatning ijtim oiy-dem ografik rivojlanishi bilan birgalikda
vujudga keladi. A niqroq qilib aytganda, aholining tabiiy,
sotsial,
m exanik
harakati
natijasida
m eh nat
resurslari
shakllanadi, rivojlanadi va taqsim lanadi.
M eh n at
resurslarining
m anbai
m am lakat
aholisidir.
A holining faqat m ehnatga yaroqli qism igina m e h n at resurslari
hisoblanadi. 0 ‘zbekistonda m eh n at resurslariga 16 d an 59
yoshgacha b o ‘lgan erkaklar va 16 d an 54 yoshgacha b o ‘lgan
ayollar kiritiladi. U m am lakat aholisining ta x m in an yarm ini
tashkil
etad i2.
Respublikadagi
qulay
ijtim oiy-dem ografik
vaziyat
m ehn at
resurslari
shaklanishini
yuqori
su r’atda
ta ’m inlashga
xizm at
qilm oqda.
Shu
boisdan
m am lakat
rahbariyati m ustaqillikning dastlabki k un laridano q aholining
barcha qatlam ini ijtim oiy him oya qilishni o ‘z oldiga m aqsad
qilib q o ‘ydi. Bu b o rada qato r davlat aham iyatiga ega dasturlar
qabul qilindi va u lar sam arali hayotga tatb iq etilm oqda. Bozor
iqtisodiga o ‘tish va iqtisodiyotni m odem izatsiyalash davrida
m e h n at resurslariga b o 'lg an talab va aholining bandlik
k o ‘rsatkichlari bo zor ehtiyojlaridan kelib chiq qan holda
am alga oshiriladi. M ustaqillik davrida ishlab chiqarishda
1 Халқ сўзн газетаси, 2008 йил,- Jfe 28. Б.З.
2 Тўхлиев Н. ва бошқ. Ўзбекистон икгасодиёти асослари.-!.: 2006. Б.31.
114
x o ‘jalik yuritishning turli shakllari paydo b o ‘ldi, ayrim
tarm o q lar faoliyatida o ‘zgarisW ar r o ‘y berdi. Ju m lad an , 1990-
yilda aholining 41,5 foizi nodavlat sektorida b an d b o ‘lgan
b o ‘lsa, 2010-yilda 79,1 foiz aholi nodavlat, atiga 20,9 foizi
davlat sektorida ishlashm oqda. Oxirgi 5 yilda iqtisodiyotning
b arch a tarm oqlarida 3,8 m lnga yaqin yangi ish o ‘rinlari
yaratildi, shuning 74 foizi kichik biznes va xususiy tadbir-
korlikka to ‘g ‘ri keladi.
M ustaqillik
yillari
respublikada
m eh natga
qobiliyatli
yoshlarning m a ’lum otlilik darajasi, m alakasi an ch a ortdi.
M asalan, 1989-yilda iqtisodiyotda b an d b o ‘lganlardan atigi
12,7 foizi oliy m a ’lum otli, 21,4 foizi tugallanm agan oliy va
o ‘rta m axsus bilim iga ega b o ‘lgan b o ‘lsa, 2010-yilga kelib oliy
m a ’lum otlilar 3,9 punktga k o ‘paygan holda, o ‘rta m axsus,
o ‘rta h am d a to ‘liqsiz o ‘rta m a'lu m o tlila rd a 1,1 punktga
kam ayish hodisasi ro ‘y bergan. M avjud m an b alar iqtisodiyotda
b and b o ‘lgan aholi m a ’lum otlilik darajasida o ‘rta va to ‘liqsiz
o ‘rta m a ’lum otlilar hissasi yuqoriligini, b iro q u ning ulushi
b organ sari oliy va o ‘rta maxsus m a ’lum otiga ega band
aholining m iqdori ortishi hisobiga qisqarib borayotganligini
k o ‘rsatm oqda. A yniqsa, tadqiqot davrida ayollar o ‘rtasida oliy
va
o ‘rta
m axsus
m a ’lum otiga
ega
band
ahoU
ulushi
erkaklam ikiga nisb atan yuqori b o ‘lgan h olda tezlik bilan
rivojlandi. Ju m ladan , 1989-yilda oliy m a ’lum otli ayollam ing
jam i b an d b o ‘lganlardagi ulushi erk aklardan 1,2 punktga kam
b o ‘lgan b o ‘lsa, 2010-yilda 1,1 punktga yuqori b o ‘ldi.
K ad rlar tayyorlash milUy dasturining qabul qilinishi va bu
asosda maxsus k asb -h u n ar kollejlari tizim ining rivojlanishi
ijtim oiy ishlab chiqarishga kelayotgan yoshlarning aksariyati,
o ‘rta m axsus bilim iga ega b o ‘lishiga sabab b o ‘lm oqda. Buning
natijasida, birgina 2000-2010 yilning o ‘zida respublikaning
b arch a viloyatlari iqtisodiyot tarm oqlarida b and b o ‘lgan
aholining oliy va o ‘rta maxsus m a'lu m o tid ag ilar ulushi 1,2-2,0
m artaga ortdi, o 'rta va to ‘liqsiz o ‘rta m a ’lum otidagilarda esa
shuncha m iqdorda kam ayish ro ‘y berdi. M azkur yillar orasida
iqtisodiyotda b an d aholining m a ’lum otlilik darajasida oliy
m a ’lum otlilar ulushi Jizzax va X orazm viloyatida 2 barobarga,
T o shk en t
shahri
va
viloyatida
1,1-1,2
m arta,
qolgan
viloyatlarda esa 1,5 m artaga k o ‘paygan. 0 ‘rta maxsus m a ’lu-
115
m otiga ega b an d aholi salm ogbi va salohiyati h am viloyatlar
m iqyosida o ‘rtach a 1,2-1,8 m artaga o ‘sgan.
Statistik m a ’lu m o tlar tahlili, respublika aholisining 60,5
foizi m ehnatga layoqatli yoshdagi aholi va b uning 74,4 foizi
bugungi
kun da iqtisodiy faol
aholi
(IF A )
hisoblanadi.
0 ‘zbekiston aholisi m uttasil tabiiy k o ‘payib borishi natijasida,
m eh n at resurslari soni va salm og‘i h am o ‘sib boryapti.
M asalan, respublikada m e h n at resurslari soni 1991-yilda
10213,2 m ing, 2012-yilda 16123,6 m ing kishiga yetdi yoki
barch a yillarda jam i m am lakat aholisining teng yarm i va
u n d an k o ‘pini tashkil etdi. U m u m m am lak at aholisi tarkibida
m eh n at resurslari salm og‘i yildan-yilga ortib, aksincha, bu
m eh n at resurslarining iqtisodiyotda b and b o ‘lganlari hissasi
kam ayib borishi kuzatiladi. C h u n k i, 1991-yilda b archa m ehn at
resurslarining 80,8 foizi iqtisodiyotda b an d b o ‘lgan b o ‘Isa,
2001-yilda 71,3 foiz, 2012-yilda 72,1 foizni tashkil etdi.
Iqtisodiy islohotlar davrida aholining tarm o q lar b o ‘yicha
bandligi dinam ikasi va tarkibida q ato r o ‘zgarishlar ro ‘y berdi.
B unday rivojlanish xususiyati b arch a tarm o q lar va sohalar
u ch u n ham qayd etildi, biroq birgina qishloq xo‘jaligida band
b o ‘lganlar nisbiy m iqdori kam aydi. A ksincha, sanoat, qurilish,
tran sp o rt ham da xizm at k o ‘rsatish sohalarida b an d lar hissasi
ortib bordi. S anoat, qishloq xo‘jaligi va qurilish respublika
aholisi bandligini yuqori darajada ta ’m inlash im koniyatiga ega
tarm o q lar hisoblanadi.
Shu boisdan,
iqtisodiyotda band
b o ‘lgan aholining teng yarm i. y a’ni 47,6 foizi shu tarm oqlarga
tegishli. H olbuki, 1989-yilda bu k o ‘rsatkich 60,3 foizni tashkil
etgan. X uddi shunday qishloq xo‘jaligida aholi bandligi 1991-
yilda 41,9 foizni tashkil etgan b o ‘lsa, 2010-yilda 25,2 foizga,
san o atd a esa 14,3 foizdan 13,2 foizga tushdi. M ulkchilik
shakllari b o ‘yicha aholi bandligi taqsim otida eng kichik ulush
chet el investitsiyasi asosidagi korxonalarda ishlaydiganlar
hisoblanadi.
0 ‘zbekistonda
zam onaviy
ilm iy-texnika
yutuqlari
va
texnologiyalarni o ‘zlashtiruvchi ch u q u r bilim va m alakaga ega,
yuqori sifatli xizm at k o ‘rsatish darajasidagi m utaxassislam ing
yetishib kelayotganligi aholiga xizm at k o ‘rsatish sohasida
ban d lar soni va salohiyati ortishida bosh om illardandir.
Ju m ladan, 1989-2010-yillarda savdo va u m um iy ovqatlanishda
U 6
aholi bandligi 2,6 m artaga, sog‘liqni saqlash, sport va aholini
ijtim oiy him oyalashda, uy-joy, k om m u nal x o ‘jalikda 1,8,
ta ’lim , san ’at, fan, tran sp o rt va aloqada bu k o ‘rsatkich m os
ravishda 1,4 va 1,1 barobarga k o ‘paydi. Shu boisdan ham ,
ay nan x izm at k o ‘rsatish sohasida aholi bandligi 1991-yilda
35,6 foiz b o ‘lgan b o ‘lsa, 2010-yilda 52,4 foizga k o ‘tarildi.
B ulardan ja m i m am lakat iqtisodiyotda band aholining 13,8 %
ini o ‘zida m ujassam lashtirgan ta ’lim sohasida ayollar bandligi
yuqori. Biroq, k o ‘rilayotgan tarm oq da ayollar bandligi 1999-
2 0 10-yillarda 7,4 m artaga
qisqardi.
Shuningdek,
savdo,
um um iy ovqatlanish va aholiga m aishiy xizm at k o ‘rsatish
sohalarida ja m i aholining 13,0 foizi b and b o ‘lgan holda,
ularning 52,2 %i ayollardan iborat.
E rkin iqtisodiyot sharoitida b ozo rlar tizim ining taraqqiy
etishi va u bilan ch am b archas xizm at k o ‘rsatish sohalarining
avj olganligi,
tabiiyki
bu sohalarda bandlikni
oshiradi.
R espublika
iqtisodiyot
tarm oqlarida
band
b o ‘lgan jam i
aholining atigi, 7,5 foizini qam rab olgan sog‘liqni saqlash,
sport va ijtim oiy t a ’m in o t sohalarida ishlovchilar soni yildan-
yilga ortib borm oqda. Q olaversa, bu sohalarda ayollar bandligi
yuqori b o ‘lib, y a’ni 74 foizni tashkil etadi. M azku r sohalarda
aholining ko‘p b and b o ‘lishi m in taq alar ijtim oiy-dem ografik
vaziyati yaxshilanishida m uh im aham iyatga egadir.
Do'stlaringiz bilan baham: |