Folklorshunoslikka

Hoy bola-bola, yor-yor,
Omon bola yor-yor.
Hay-hu,  ho-ho-ho.
Oq otingni maqtaysan,
Bo 'z otimga yetmaydi.
O yinchingni maqtaysan,
Qarsoqchidan o 'tmaydi.
Hoy bola-bola, yor-yor,
Omon bola yor-yor.
Hay-hu,  ho-ho-ho.
Bu  raqs  o‘yin  sifatida  san’atshunoslar  tomonidan  o‘rganilgan 
bo isa-da, bu o‘yinning verbal qismi, ya’ni so‘z komponenti olimlar 
e’tiboridan chetda qolib kelmoqda. Bu raqsda kuylanib kelinayotgan 
«Omonyor»,  «Gulbog‘»,  «Dig‘ajon»,  «Hoy  bola-bola,  yor-yor»lar 
xalq qo'shiqlarinmg eng yorqin namunalaridir.
«Qarsoq»  bo‘ri  degani,  ya’ni  «Bo‘ri  o‘yini»  raqsi  va qo'shiqlari 
asosan chorvachllik bilan shug‘ullangan joylarda to‘y-tomoshalarda, 
gap-gashtaklarda, Navro‘z bayramlarida sevib ijro etilgan.
Ishirokchilarning  qarsak  chal ib,  doira  hosil  qilishi,  raqqosning 
o‘rtada  turishi  uch  narsani  yodimizga  soladi.  Birinchisi-qadimda 
ovchilarning  ovga  chiqib,  halqa hosil  qilib,  oijasiga  hujum  qilishi. 
Ikkinchisi  -   o‘tov  chang‘arog‘inmg  aylana  shaklda  ekanligi,  unga 
birikkan  uvuqlar  bizga  raqqosni  o‘rtaga olib,  davra hosil  qilgan qar- 
soqchilarni  eslatadi. 
Uchinchisí,  «Ko'pkari»  (boshqa  bir  nomi 
«Ko‘kbo‘ri») o'yini, ya’ni ko‘pkari o'yinida ham chavandozlar dast- 
lab davra hosil qilishib, keyin «oija» -  uloqqa tashlanishadi.
Bizning  nazarimizda  har  uchala  holat  ham  xalqimizning  mav- 
sumiy  marosimi,  ya’ni  Navro‘z  bilan  bogiiq.  Chunki  qish  kirishi 
bilan  ko‘klam~bahoming  yaxshi  kelishi  uchun  ko‘plab  marosimlar 
o‘tkazilgan. Shulardan birinchisi ov, ikkinchisi ko‘pkari va nihoyat ba- 
hor kelishi bilan chorvadorlar keng yaylovlarga chiqib o‘tov tikishgan.
Fuod Ko‘prili qadimda turklarning kuy- ko'klaming soni 365  ta, 
ya’ni yil kunlariga teng boiib, har kuni hoqon huzurida ayri bir kuy
166
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

chalinganini  urg'ulaydi.  Oiovdagi  uvuqlar  soni  ham  odatda  52  ta, 
ya’ni yillik haftaga tengligi tasodifiy boim asa kerak.
Navro‘zga bag‘ishlangan ko‘pgina marosimlar, udumlar,  aytim va 
qo'shiqlar zamirida  quyoshga  boigan topinch yotganini  ko‘rishimiz 
mumkin.  Qarsak o‘yiiiidagi halqa bizga kunni-quyoshni ham eslatadi. 
Qolaversa,  qo'shiq  matni  naqoratidagi  «hu»,  aslida  xu,  qu,  ku  (gu) 
kun-quyosh so'zi bilan o‘zakdosh emasmikan degan taxmin uyg‘otadi. 
Nimaboiganda ham, buo'yin qo‘shiqlari maxsus tadqiq etilishi lozim.
Tasnifni  yana  davom  ettirisb  mumkin.  Misol  uchun,  erkak  va 
ayol  qo'shiqlari,  har  bir  hududning  o‘ziga  xosligidan  kelib  chiqib, 
Surxondaryo,  Qashqadaryo;  Jizzax,  Samarqand,  Buxoro;  Tosh- 
kent, Namangan,  Andijon,  Farg‘ona hamda Xorazm  qo‘shiqlari  de- 
yish  ham  mumkin.  Biroq  bunday  tasniflar  ikkilamchi  tasnifga ki- 
radi.  Eng muhimi  esa qaysi  turkum  qo‘shiqlari  boimasin,  marosim 
qo'shiqlarimi  yoxud nomarosim  qo‘shiqlari yuqorida biz tilgaolgan 
barcha turkumlik uchun  birdek boigan umumiy mezonlardan kelib 
chiqqan holda tasnif etilmogi lozim.
Xulosa qilib  aytganda,  xalq  qo‘shiqlaridagi  maishiy  yo'nalganlik 
va ijro o‘mi masalalari uning o ‘ziga xosligini ko'rsatib turuvchi omil- 
lardan hisoblanib, ularning  tasnifida eng awalo har bir janr-ning  yu- 
zaga kelishi, taraqqiy etishi  va bugungi jonli og‘zaki ijro jarayonidagi 
holati, poetik xususiyatlari,  badiiy tasviriy vositalari, mifologik tafak- 
kur tabiati, obrazlar tizimi yaxlitlikda olib qaralishi  zarur boiadi.