Университети “Физика ва астрономия ўқитиш методикаси” кафедраси

mexanikaning boshka qonunlari: impuls, energiya, impuls momentlarining
saqlanish qonunlari xam Galiley almashtirishlariga nisbatan invariant bo’ladi. 
Klassik mexanikaning yana bir xossasi shundayki, inertsiyal sanoq sistemasida
olingan kesma uzunligi (yoki bosib utilgan yul) shu inertsiyal sistemaning qo'zgalmas
yoki kuzgaluvchanligiga bog’liq bulmagan absolyut kattalikdir. (l = l
1
).
Yuqoridagilardan ko’rinadiki, bir xil mexanik tajribalar mazkur
sistemalarda bir xil natijani beradi, ya’ni hech qanday mexanik tajriba
8

---

inertsiyal sanoq sistemalaridan qaysi biri tinch xolatda-yu, qaysinisi harakat
qilayotganini aniqlashga imkon bermaydi. Bu fikr birinchi marta Galiley
tomonidan bayon qilingan bo’lib u nisbiylikning mexanik printsipi (tamoyili) ni
ifodalaydi va u Galileyning nisbiylik printsipi deb yuritiladi.
Nisbiylik printsipi harakat tenglamalarining barcha inertsiyal sanoq
sistemalarida bir xil bo’lishini ya’ni tinchlik xolati bilan to’g’ri chiziqli tekis
harakatni bir-biridan ajratib bulmasligini, boshqacha aytganda harakatni nisbiyligini
ko’rsatadi.
Amalda bu printsip muayyan sanoq sistemasida turib o’tkazilgan har qanday
mexanik tajriba yordamida sistemaning tinch turganini yoki to’g’ri chiziqli tekis
harakat qilayotganini aniqlab bulmasligida namoyon bo’ladi. 
Klassik mexanika juda ko’p hodisalarni tushuntira olsada XX asr boshlariga
kelib uning xulosalari ba’zi tajriba natijalarini to’g’ri baxolay olmay qoldi. Masalan,
elektr maydonida tezlatilgan elektron 
tezlikka ega bo’lib,
U
V ~
bog’lanish
grafikda keltirilgan.
Formula bo’yicha hisoblangan
bog’lanish 1-to’g’ri chiziq bo’yicha
bo’lishi kerak edi, ammo u 2-egri chiziq
bo’yicha o’zgargan.
Demak, uncha katta bulmagan tezliklar (v << c) da
bog’lanish klassik
qonunlardan foydalanib topilgan natijaga mos keladi. Lekin elektronning tezligi
yoruglik tezligi c ga yaqinlashgan sari tajriba natijasi nazariy xisoblash natijasiga
nisbatan sekin ortib borgan. Bu hodisani olimlar tezlik ortganda elektron massasi xam
ortib boradi deb tushuntirdilar. Bunday misollarni ko’plab keltirish mumkin.
Nyuton mexanikasining asosida bir jinsli va izotrop fazo va bir jinsli vaqt
mutloq tushunchalar ekani yotadi va barcha inertsiyal sanoq sistemalar teng xuquqli
bo’lib, dinamika qonunlari bir xil shaklda yoziladi. Vaqtning mutloqligidan, ayni
sanoq sistemasida bir vaqtda sodir bo’lgan ikkita fizik hodisa boshqa sanoq
sistemasida xam bir vaqtda sodir bo’lishi kelib chiqadi. Agar voqea bir joyda sodir
bulsa, bu xulosa to’g’ri. Lekin turli joylarda sodir bo’lgan hodisalar uchun bu fikrni
aytish qiyin, chunki bu fikr uzaro ta’sirlashuv cheksiz katta tezlik bilan tarqaladi
degan farazga asoslangan. 
Yuqoridagi fikrlar hamda juda ko’p boshqa tajribalar natijalarini taxlil qilish
kursatadiki, Nyuton mexanikasining qo’llanish soxasi relyativistik (katta tezliklarda
sodir bo’ladigan) va kvant (mikroolamdagi) hodisalari bilan cheklangan. Bu
mexanikani
1. Yoruglik tezligi va unga yakin tezlik bilan harakatlanuvchi jismlarga.
2. Elementar zarralarga, mikroolam jismlariga xam. 
9

---

3. O’lchamlari va massalari juda kichik bo’lgan jismlarga qo’llab bo’lmaydi. 
Shunday qilib fazo va vaqtning mutloqligi haqidagi tasavvurlar tamoman
to’g’ri emas, uni qayta ko’rib chiqish kerak degan fikrlar paydo bo’ldi.