Университети “Физика ва астрономия ўқитиш методикаси” кафедраси

Vizual materiallar
1-ilova.
Mavzu: Galileyning nisbiylik printsipi
Reja 
1. Galiley almashtirishlari.
2. Tezliklarni qo’shishning klassik qonuni.
3. Invariantlik printsipi.
4. Klassik mexanikaning qo’llanilish chegarasi.
Darsning maqsadi: Galiley almashtirishlari, tezliklarni qo’shishning klassik qonuni, 
invariantlik printsipi va klassik mexanikaning qo’llanilish chegarasi haqida 
ma’lumot berish. 
O’quv faoliyatining natijalari:
1. Galiley almashtirishlari haqida tasavvurga ega bo’ladi.
2. Tezliklarni qo’shishning klassik qonuni haqida tasavvurga ega bo’ladi.
3. Invariantlik printsipi haqida tasavvurga ega bo’ladi.
4. Klassik mexanikaning qo’llanilish chegarasi haqida tasavvurga ega bo’ladi.
2-ilova
Nyuton mexanikasida biron K inertsiyal sanoq sistemasiga nisbatan v
o
= const
tezlik bilan harakatlanayotgan inertsiyal sanoq sistemasi K' ga o’tish koordinatalar va
vaqt almashtirishlari orqali amalga oshiriladi. 
[ K (x, y, z, t,) va K' (x', y', z', t') ] 
t = t' = 0 momentda K va K' larni koordinata boshlari
ustma-ust tushsin. K' K ga nisbatan harakatlanayotgan
paytda biron M nuqta xam harakatlanayotgan bo’lsa
uni shu ikki sistemalarning koordinatalari orasida
quyidagiga bog’lanish bor. 
x' = x - v
ox
• t, y' = y - v
oy
t, z' = z - v
oz
t, t' = tv
o
yoki
r'= r - v
o
t va t' = t 
7

---

x, y, z va x', y',z', lar M nuqtaning K va K' sanoq sistemalaridagi koordinatalari.
Harakat vaqtida Y' va Y ; Z' va Z uklar parallel bulsa uning koordinatalari orasidagi
boglanish quyidagicha bo’ladi : 
x' = x - v
o
t; y' = y, z' = z va t' = t 
Bu Galiley almashtirishlaridir. 
Bir xil inertsiyal sanoq sistemalarida voqeaning sodir bo’lish vaqtlari bir xil
(t=t') va jismni o’lchamlari o’zgarmas qolishi hech kimda gumon tug“dira olmaydi.
Biz bir sistemadan ikkinchisiga o’tishda voqeaning sodir bo’lish tezligi (masalan : M
nuqtani harakat tezliklari) qanday bo’lishini kuraylik. K sistemada moddiy nuqtaning
tezligi
umuman olganda 
V = V'+ V
o
(2)
yoki
V' = V – V
o
(3)
yozish mumkin. (2) yoki (3) klassik mexanikada tezliklarni qo’shish qoidasidir. Bu
Yerda V
o
- ko’chish tezligi, V' - nisbiy tezlik, V - absolyut tezlikdir.
Moddiy nuqtani tezlanishlari ikkala sistemada xam bir xil, yoki 
a = a' 
(4)
ekan: 
Demak, xar ikki sistemada joylashtirilgan bir xil massali moddiy nuqtalarga
birday kuch bilan ta’sir etilsa, ular olgan tezlanishlar bir xil bo’ladi. Buning ma’nosi
shuki, qo'g'aluvchan K' va qo'zg'almas K inertsiyal sanoq sistemalarida V<xollarda moddiy nuqtaning massasi sanoq sistemasining tezligiga bog’liq emas yoki
Nyutonning II qonuni bu sistemalarda o'z ko’rinishini o'zgartmaydi : 
F=ma 
va 
F
1
= ma
1
Boshqacha aytganda, klassik dinamikaning asosiy qonuni bo’lgan Nyutonning
ikkinchi qonuni Galiley almashtirishlariga nisbatan invariantdir. Umuman bir sanoq
sistemasidan ikkinchisiga o'tganda biror fizik hodisani ifodalovchi qonunning
matematik ifodasi o’zgarmasa, ushbu xolat mazkur almashtirishga nisbatan invariant
deyiladi. Nyuton II qonuni invariant bo’lgani uchun undan kelib chiquvchi