O`zbekiston respublikasi oliy va o`rta maxsus ta’lim vazirligi andijon mashinasozlik instituti mashinasozlik fakulteti

 
Nazorat savollari: 
1. 
«A-X-Y-P-M» tizimi qanday manoga ega? 
2. 
Avtomobillashtirish deganda nimani tushunasiz? 
3. 
Avtomobillashtirish darajasi qanday belgilanadi? 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 

---

 
120 
12 - Mavzu: Harakat havfsizligini tashkil etish asoslari 
 
Reja 
 
1.  Harakatni tashkil etishning maqsadi va vazifalari 
2. 
O`zbekiston 
Respublikasida 
avtomobillashtirish 
va 
yo`l 
tarmoqlarining o`sish ko`rsatkichlari 
3. Harakatni tashkil etish bo’yicha me’yoriy hujjatlar 
 
1.  Harakatni tashkil etishning maqsadi va vazifalari 
Avtomobil  yo’llarida  harakat  tartibsiz  ravishda  vujudga  keladi.  Har  bir 
haydovchi  o’ziga  qulay  harakat  rejimini  tanlaydi  hamda  o’zi  tanlagan  harakat 
rejimining boshqa harakat qatnashchilariga ta’siri bilan hisoblashmaydi. Shuningdek, 
turli  rusumli  avtomobillarning  har  xil  dinamik  sifati  harakat  rejimiga  ta’sir  qilishi 
muqarrar.  Yo’l  harakatida  avtomobillarning  o’zaro  ta’siri  harakat  miqdori  qancha 
ko’p bo’lsa, shuncha orta boradi. 
Yo’l harakatini tashkil etish yo’llarda harakatni boshqarish bo’yicha huquqiy, 
tashkiliy-texnikaviy tadbirlar va boshqaruv harakatlari majmui. 
Yo’l harakatini tashkil etishda transport vositalari oqimini maksimal darajada 
yo’lning geometrik o’lcham imkoniyatlaridan foydalanib, uning har xil bo’laklarida 
xavfsiz  harakat  rejimini  va  yuqori  o’tkazish  qobiliyatini  ta’minlashga  qaratilib,  u 
transport vositalarini yuqori samaradorlik bilan  harakatlanishiga  qaratilgan  tadbirlar 
tizimidan  iborat.  Yo’l  harakatini  tashkil  etish  tamoyillari  quyidagilarga  qaratiladi: 
transport  oqimini  to’g’ri  yo’naltirishga,  kerak  hollarda  ularni  tezliklar  bo’yicha 
guruhlarga  ajratishga,  har  bir  yo’l  bo’lagi  uchun  ratsional  tezliklarni  belgilashga, 
haydovchilarga  o’z  vaqtida  harakat  marshruti  va  yo’l  sharoiti  to’g’risida  axborot 
berishga. 
Harakatni  tashkil  etishni  takomillashtirish  progressiv  boshqarish  vositalari 
(harakatni  boshqarishni  avtomatik  tizimi;  svetafor  ob’ektlarini  «yashil  to’lqin», 
«yashil ko’cha» tizimi usulida ishlashi; tezlashuvchi-sekinlashuvchi, reversiv, rezevr 
polosalaridan  foydalanish,  ba’zi  bir  ko’chalarni  bir  tomonli  harakatga  o’tkazish  va 
h.k.z.)  chorrahalarni  har  xil  sathda  o’tkazish,  shuningdek,  transport  vositalarining 

---

 
121 
harakat  marshrutini  ratsional  ravishda  tanlash  yordamida  erishiladi.  Yo’l  harakatini 
tashkil  etishda  EHM  yordamida  avtobus  va  trolleybuslarni,  shuningdek,  yalpi  yuk 
tashuvchi  avtomobillarni  optimal  harakatlanish  grafigini  to’g’ri  tuzish  katta 
ahamiyatga  ega.  Tig’iz  soatlarda  harakatni  tashkil  etish  maqsadida  asosiy 
magistralning  tirband  yo’l  bo’laklaridagi  transport  oqimining  harakati  aylanma 
yo’llar  orqali  o’tishga  intiladi.  Harakatlanish  tartibini  oshirish  uchun  avtomobil  va 
avtobuslarga ikki tomonlama radio aloqa o’rnatiladi, bu esa harakat grafigini yo’lda 
nazorat qilish imkonini beradi. Yo’l harakatini tashkil etishda quyidagi xujjatlarning 
ahamiyati 
katta. 
«Yo’l  harakati  xavfsizligi  to’g’risidagi»  O’zbekiston 
respublikasining  qonuni;  yo’l  harakati  qoidasi;  transport  vositalarining  konstruktiv 
xavfsizlik  me’yorlari;  yo’l  va  ko’chalar  uchun  qurilish  me’yorlari  va  qoidalari, 
shuningdek, harakat xavfsizligi bo’yicha soha me’yoriy xujjatlari. 
Avtomobil  transporti  ishini,  haydovchi  mehnatini,  yo’ldagi  transport 
vositalarining  va  piyodalarning  harakatini  tashkil  etishni  bir  biridan  farqlash  lozim. 
Birinchi  ikki  masala  bilan  asosan  avtokorxonalar,  keyingisi  bilan  esa  yo’l 
xo’jaliklari, davlat avtomobil nazorati organlari va xokimiyat vakillari shug’ullanadi. 
Yuqorida  keltirilganlardan  kelib,  chiqib  yo’l  harakatini  tashkil  qilishning 
asosiy maqsadi deb har xil transport vositalarini yuqori tezliklar bilan yo’lning turli 
bo’lagidan yilning har qanday ob-havo sharoitlarida xavfsiz o’tkazilishi tushuniladi. 
Harakatni tashkil qilishning asosiy vazifalari quyidagilardan iborat: 
- transport vositalarining harakat tartibini belgilash va ta’minlash; 
-  avtomobilni  yuqori  samaradorlik  bilan  ishlashini  ta’minlash  va  eng  yaxshi 
yul sharoitlarini vujudga keltirish; 
- harakat xavfsizligini ta’minlash; 
- atrof-muxitni bulgatmaslik; 
- transport  vositalarini  va  yul  sharoitlarini  tez  ishdan  chikmasligini 
ta’minlash. 
Harakatni tashkil kilish buyicha kuyidagi vazifalarni muvaffakiyatli bajarish 
uchun  turli  vazirliklar,  korporatsiyalar,  kontsernlar,  uyushmalar  va  hokimiyatlar 
darajasida  keng  ko’lamlik  faol  ishlar  olib  borilishi  zarur.  Bunda  harakatni  tashkil 
qilishdagi yechiladigan masalalarni ko’lamiga qarab uch darajaga bo’lish mumkin: 

---

 
122 
1. Davlat ahamiyatidagi daraja. Bu darajada yo’lda harakatlanish qonun va 
me’yorlari 
tuziladi, 
«avtomobil-haydovchi-yo’l-piyoda-muhit» 
tizimidagi 
elementlarga talab standartlashtiriladi, yo’l tarmog’ining rivojlanish rejalari tuziladi, 
davlat miqyosida avtomobilizatsiya ko’lami muvofiqlashtiriladi. 
2.  Vazirliklar  darajasi.  Bu  daraja  passajirlarni  va  yuk  tashishni 
takomillashtirish  va  rivojlantirish;  transport  vositalarini  ishlab  chiqarish;  yo’llarni 
qurish;  ta’mirlash;  yo’lda  yurishni  tashkil  qilishda  ishlatiladigan  texnik  vositalarni 
ishlab  chiqarish;  haydovchilarni  tayyorlash  va  yo’l  qoidalarni  yo’l  harakati 
qatnashchilariga targ’ibot qilish masalalari ko’rib chiqiladi. 
3.  Muhandis  xizmati  darajasi.  Bu  darajada  yo’lda  harakatni  tashkil  qilish 
bo’yicha  izlanishlar;  yo’lning  xavfli  uchastkalarida  harakatlanish  sharoitlarini 
yaxshilash; transport vositalarini texnik ko’rikdan o’tkazish; harakatni tashkil qilish 
uchun  ishlatiladigan  texnik  vositalarni  tadbiq  etish  va  ishlatish;  haydovchilar  va 
piyodalarning  yo’l  harakati  qoidalariga  rioya  qilishlarini  nazorat  qilib  borish 
masalalari hal qilinadi.