|
2.3. Qadimgi Yunonistondagi iqtisodiy fikrlar
Iqtisodiy fikrlar qadimgi Yunonistonda yanada rivojlantirildi.
Ksenofont, Platon, Aristotel asarlarida iqtisodiy muammolar maxsus
tadqiqot obyektiga aylandi. Buni Sokratning shogirdi, Platonning
zamondoshi Ksenofont (m.av. 430–355) asarlarida yaqqol ko‗rish
mumkin. Uning ko‗p sonli asarlari ichida «Daromadlar to‗g‗risida» va
«Ekonomiks» nomli (xo‗jalik to‗g‗risida ta‘lim) maxsus iqtisodiy
asarlari alohida ahamiyatga ega.
Ksenofont
«Daromadlar
to‗g‗risida»
asarida Afina davlatining iqtisodiy holatini
tahlil qilib uni yaxshilashning uch yo‗lini
tavsiya etadi:
1) xorijiy kishilardan olinadigan soliqni
ko‗paytirish,
ularning
Afinaga
kelishini
rag‗batlantirish;
2) kumush qazib olishni kengaytirish;
3) qullar savdosini tashkil etish.
«Ekonomiks» asarida hamda Ksenofontning
5
History of economic thought. Harry Landreth, David C. Colander 47-b.
Ksenofont
(m.o. 430–355)
29
alohida mulohazalarida quldorlik xo„jaligi iqtisodiyotiga tavsifnoma
beriladi.
Ksenofont qishloq xo‗jaligini xalq xo‗jaligining eng asosiy
tarmog‗i, deb hisoblagan. «Qishloq xo‗jaligi rivojlansa, – deb yozadi u,
– boshqa faoliyat turlari ham rivojlanadi. Agar dehqonchilik pasaysa, u
holda uning bilan birga suv va quruqlikdagi barcha boshqa sanoat
faoliyati tarmoqlari halok bo‗ladi».
Ksenofont iqtisodiy fikrlar tarihiga birinchilardan bo‗lib mehnat
taqsimotini tahlil qilgan olim sifatida kirib keldi. U o‗zining
«Kiropediya» asarida shunday yozadi: «Kichkina shaharlarda bitta
ustaning o‗zi yotoq joy, eshik, plug, stol yasaydi, ko‗pincha o‗sha
odamning o‗zi uy ham quradi... Albatta, bunday har xil hunar bilan
shug‗ullanuvchi odam hammasini bir xilda yaxshi tayyorlashi mumkin
emas. Aksincha, yirik shaharlarda har bir buyumga ko‗pchilikning
ehtiyoj sezishi tufayli, har bir ustaga o‗zini boqish uchun bitta hunar
yetarli. Ko‗p joylarda o‗sha hunarning hatto bir qismi ham kifoya:
masalan, bir usta erkaklarning oyoq-kiyimini tikadi, boshqasi esa –
xotinlarning. Ba‘zida esa odam faqat boshmoq uchun yarim mahsulot
tayyorlab, boshqasi – charm kesib, uchinchi biri bichib berib, to‗rtinchisi
esa – ularning hammasini birlashtirib tikib hayot kechirish uchun haq
oladi. O‗z-o‗zidan ma‘lumki, kim muayyan cheklangan ish turi bilan
shug‗ullansa, o‗sha uni eng yaxshi qilib bajarishga qodir».
Har qanday tovarning ikkiyoqlama xarakterini, ya‘ni uning
foydaliligini va almashuv qobiliyatini birinchilardan bo‗lib tushungan
ham
Ksenofont
hisoblanadi. Bundan
tashqari,
natural-xo‗jalik
konsepsiyasi tarafdori va shunga ko‗ra sudxo‗rlikka qarshi bo‗lganiga
qaramay, u pulning zarurligi va foydaliligini tan olgan va unga xos
bo‗lgan muomala vositasi va jamg‗arish vositasi funksiyalarini ko‗rsatib
bergan.
Natural xo‗jalik konsepsiyasi yunon mutafakkiri Platonning (m.av.
427–347) iqtisodiy qarashlari uchun ham xarakterli bo‗lgan. Bu uning
30
«Davlat» va «Qonunlar» asarlarida o‗z aksini topgan. Birinchisida ideal
davlat tuzumi loyihasi shakllantirilgan bo‗lsa, ikkinchisida real haqiqatga
ancha yaqin davlat tasvirlangan. Platon «Davlat» asarida ideal ijtimoiy
tuzum nazariyasini yaratib, iqtisodiy ta‘limotlar tarixiga katta hissa qo‗shdi.
Ideal ―davlat‖da yashovchi kishilar uch toifaga ajratib ko‗rsatiladi:
1. Faylasuflar.
2. Harbiylar.
3. Oddiy toifa – yer egalari, hunarmandlar, savdogarlar.
Bunda ijtimoiy manfaatlarni himoya qilishda oqsuyaklarning
(faylasuflarning) roliga yuqori baho beriladi, negaki ular boshqa bir toifa
– harbiylar (armiya) bilan birga, davlatning boshqaruv apparatini tashkil
etgach, olimning fikriga ko‗ra butun jamiyatni boshqaradi. Bunda
faylasuflar ham, harbiylar ham hech qanday mulkka egalik qilmaydilar
(davlat manfaatlari yo‗lida chalg‗ib ketmaslik uchun); ularning moddiy
ta‘minotini davlat o‗z zimmasiga oladi. Barcha xo‗jalik ishlari, shu
jumladan, mulkka egalik qilish, uni tasarruf etish ideal davlatdagi
uchinchi toifa hisoblangan–yer egalari, savdogarlar va hunarmandlar
zimmasiga yuklanadi. Qullar – erkin fuqarolar mulki va shuning uchun
ular hech bir toifaga kiritilmadi.
«Qonunlar» asarida Platon boshqa bir loyihani tavsiya etadi va unda
davlat ta‘minotida bo‗lgan, ya‘ni yuqori toifali «fuqarolarning» moddiy
ta‘minoti to‗g‗risidagi oldin ilgari surilgan g‗oyalar rivojlantirilgan. Bu
yerda faylasuf tenglik tamoyilida jamiyat tuzilishining ayrim ijtimoiy-
iqtisodiy unsurlarning tavsifini boshqalardan oldin ko‗ra bilgan. Xususan,
barcha fuqarolar, Platon fikricha ideal davlatda (qur‘a bo‗yicha) uy-joy,
yer olishlari mumkin. Buning ustiga yer faqat unga egalik qilish va
undan foydalanish huquqi bilan (ya‘ni to‗la bo‗lmagan mulk huquqi)
berilgan bo‗lsa ham, uni olgan kishi keyinchalik bolalarining biriga
aynan shu shart bilan meros qoldirish imkoniyatiga ega bo‗lgan.
Fuqarolar umumiy mulkining qimmati to‗rt martadan ko‗p farq
qilmasligi kerak.
31
Platonning har ikkala loyihasida o‗xshashlik mavjud: davlatni
boshqaruv apparati (birinchi loyihada) va fuqarolar (ikkinchi loyihada)
oltin va kumushga ega bo‗lishlari, shuningdek, sudxo‗rlik bilan
shug‗ullanishlari mumkin emas. U xuddi Ksenofontga o‗xshab,
dehqonchilikni
iqtisodiyotdagi
asosiy
tarmoq,
deb
hisobladi,
hunarmandchilik va savdoni jamiyatda uncha e‘tiborli bo‗lmagan
mashg‗ulotlar turiga kiritdi.
Antik iqtisodiy fikrlar tarixida Platon birinchilardan bo‗lib
bahoning asosi va darajasi to‗g‗risidagi masalani o‗rtaga tashladi.
Uning fikricha baho davlat hokimiyati tomondan tartibga solinib
turilishi kerak, bundan tashqari asos sifatida shunday baho olinishi
kerakki, u o‗rtacha foyda olishni ta‘minlasin.
Do'stlaringiz bilan baham: |
