Toshkent irrigatsiya va melioratsiya instituti

VI BOB. YERNI HUQUQIY MUHOFAZA QILISH 
1§. Yerni huquqiy muhofaza qilish tushunchasi 
 
Respublikamiz  aholisining  moddiy  faravonligi  tabiatning  bebaho  boyligi, 
barcha  jonzodni  boquvchisi  hisoblangan  yerga  nisbatan  ehtiyotkorona 
munosabatda  bo‘lishga  bog‘liq  bo‘ladi.  Sru  sababdan,  mavjud  yer  resurslaridan 
oqilona  foydalanish  va  ularni    muhofaza  qilish    juda  muhim  ahamiyatga  egadir. 
Yerning  tabiiy  resurs  sifatida  shunday  alohida  xususiyati  borki,  unga  to‘g‘ri  
munosabatda bo‘linsa va u muhofaza qilinsa  turoqning unumdorligi doimo oshib 
boradi.  Aksincha  holatlarda  esa  uning  holati  yomonlashib,  foydalanish  uchun 
yaroqsiz  ahvolga  tushib  qoladi.  Sruning  uchun  yer  egalari,  mulkdorlari, 
foydalanuvchilari  doimo  tuproq  unumdorligi  to‘g‘risida  g‘amxo‘rlik  qilishlari, 
yerning sifatini yaxshi saqlashga asosiy e’tibor qaratishlari lozim. 
 
Bugungi  kunda    respublikamizda  agrar  munosabatlar  sohasida  bir  qator 
islohotlar  amalga  oshirilayotgan  sharoitda  atrof-tabiiy  muhitni,  xususan  yer 
boyliklarini  muhofaza  qilish  muammosiga  alohida  e’tibor  berilmoqda.  Buning 
isboti  sifatida  O‘zbekiston  Respublikasi  Yer  kodeksini  va  boshqa  qabul  qilingan 
bir qator  qonunchilik hujjatlarini ko‘rsatishimiz mumkin, ularda tabiat ob’ektlari, 
jumladan  yer  boyliklarini    muhofaza  qilishga    bag‘ishlangan  alohida  boblar 
kiritilgan. 
 
Yer  resurslaridan  samarali  foydalanish  va  ularni  muhofaza  qilish  turli  xil 
vosita  va  usullar  yordamida  amalga  oshiriladi.  Shunday  usullardan  eng 

---

83 
 
 
muhimlaridan  biri  -  yer  boyliklarini  huquqiy  muhofaza  qilishdir,  ya’ni  yerni 
qonunlar  yordamida  ifloslanishdan,  zaharlanishdan,    ishdan  chiqishdan  muhofaza 
qilishdir. Demak, yer resurslarini muhofaza qilishda huquqning roli beqiyos hamda 
alohida ahamiyatga ega. 
 
Yer  resurslarini  huquqiy  muhofaza  qilish  zaruriyatini  yerdan  oqilona 
foydalanish  va  uni  muhofaza  qilishda  turli  ilmiy  jihatdan  asoslangan 
tavsiyanomalarning  roli  qanchalik  katta  bo‘lmasin,  ularning  bajarilishi  barcha 
yuridik 
va 
jismoniy 
shaxslar 
uchun 
tegishli 
huquqiy 
normalarda 
mustahkamlangandan  keyingina  majburiy  xaraktyerga  ega  bo‘lishi  bilan  ham 
tushuntirish  mumkin.  Aks  holda  bu  tavsiyanomalar  bajarilmasdan  qolib  ketishi 
mumkin.  Shunday  qilib,  yerdan  oqilona,  samarali  foydalanish  va  uni  muhofaza 
qilishni  amalga  oshirishda  qonunchilik  hujjatlarining  ahamiyati  katta  bo‘lib,  ular 
yerdan  foydalanish  va  muhofaza  qilish  bilan  bog‘liq  bo‘lgan  munosabatlarni 
tartibga  soladi  hamda  undan  oqilona  foydalanish  va  turli  xil  g‘ayriqonuniy  hatti-
harakatlardan  muhofaza  qilish  choralarini  belgilab  beradi.  Qonunchilik  hujjatlari 
yer  boyliklariga  ehtiyotkorona  va  oqilona  munosabatdabo‘lish,  asrab-avaylash, 
qadrlash,  doimo  tuproq  unumdorligini  oshirib  borish  bilan  bog‘liq  talablarni 
belgilaydi,  yerdan  foydalanish  qoidalari  buzilganda  esa    huquqiy  normalar  uni 
muhofaza qiladi. 
 
Yerni huquqiy muhofaza qilishning o‘ta muhimligini respublika aholisining 
yildan-yilga  tez  o‘sib  borishi  oqibatida  jon  boshiga  hisoblaganda    sug‘oriladigan 
yer  maydonlari  kamayib  borayotganligi  bilan  ham  izohlash  mumkin.  CHunonchi, 
respublikamizda  bu  ko‘rsatgich  70-yillarda  0,4  gektar,  80-yillarda  0,2  gektardan 
to‘g‘ri  kelgan  bo‘lsa,  hozirgi  vaqtda  esa  bu  ko‘rsatkich  znada  pasayib    0,14 
gektarni  tashkil  etadi.  Bundan  tashqari xalq xo‘jaligining sanoat,  transport,  aloqa  
va boshqa tarmoqlari bilan bog‘liq qurilishlar uchun ajratiladigan yer maydonlari 
yildan yilga ortib bormoqda. Bu holat ham yerni huquqiy muhofaza qilishni takozo 
etadi. 

---

84 
 
 
 
Yerni  huquqiy  muhofaza  qilish  na  faqat  Yer  huquqi  normalari  bilan  balki 
boshqa  huquq  normalari  bilan  ham  tartibga  solinadi.  Masalan,  konstitutsiyaviy 
huquq  normalarida  fuqarolar  tabiatga  ehtiyotkorona  munosabatda  bo‘lishlari 
shartligini  o‘rnatadi  (O‘zbekiston  Respublikasi  Konstitutsiyasining  50-moddasi). 
SHuningdek  yerlarni  muhofaza  qilishga  bag‘ishlangan  qoidalarni  “Tabiatni 
muhofaza  qilish  to‘g‘risida»gi,  “Fermer  xo‘jaligi  to‘g‘risida»gi  qonunlar,  Jinoyat, 
Fuqarolik, Ma’muriy javobgarlik to‘g‘risidagi  kodekslarda ham ko‘rish mumkin. 
 
Yerni  huquqiy  muhofaza  qilish  to‘g‘risida  so‘z  borganda  «yerni  huquqiy 
muhofaza  qilish»  va  «yerdan  foydalanish  huquqini  himoya  qilish»  degan 
tushunchalar  farqlanishi    kerak.  Chunki,  yerdan  foydalanish  huquqini  himoya 
qilish  deganda yerdan foydalanuvchilarning huquq va manfaatlarini  himoya etish, 
ya’ni  yerdan  foydalanuvchilarning    yer  munosabatlari  bo‘yicha    sub’ektiv  huquq   
vakolatlarini  amalga  oshirishga  to‘sqinlik    qilishni  bartaraf  etishga  qaratilgan 
huquqiy normalar yig‘indisi tushunilsa, yerni huquqiy muhofaza qilish deganda 
esa, yerdan oqilona foydalanish, uni qishloq xo‘jaligi ishlab chiqarishidan asossiz 
ravishda  olinishining  oldini  olish,  zararli  antropogen  ta’sirdan  himoya  qilish, 
shuningdek  tuproq  unumdorligini  tiklash  va  oshirish,  o‘rmon  fondi  yerlarining 
samaradorligini yaxshilashga qaratilgan huquqiy normalar yig‘indisi tushuniladi.