O’zbekiston respublikasi oliy va o’rta maxsus ta’lim vazirligi qarshi davlat universiteti

Sari-Arka  makoni.  Markaziy  Qozog’istondagi  so’nggi  tosh  davri 
yodgoligidir.  Yodgorlik  Balxash  ko’lining  shimoliy  sohilidan,  suvsiz  dara  va  tog’ 
oralig’i  joylaridan  topilgan.  Nukleus,  qirg’ich,  keskichlar,  to’g’ri  pichoqsimon 
parrakchalar, ponasimon nukleuslar topilgan. 
Turkmanistonda Yangaja II degan so’nggi tosh davri yodgorligi topilgan.  
So’nggi  tosh  asrining  eng  katta  yutug’i  –  bu  odamzod  naslining  shakllanib 
bo’l-ganligi,  ya‘ni  antropogenez  jarayonining  tugallanishi  va  hozirgi  qiyofadagi 
odamlar-ning  vujudga  kelishi  bo’ldi.  Shuningdek,  mazkur  davrda  yevropeoid, 
mongoloid va negroid kabi yiik irqlarning shakllanish jarayoni ham ro’y berdi. 
Umuman olganda hozirgi kunda O’rta Osiyoda yuqori paleolit davriga mansub 
bo’lgan 30 dan ortiq yodgorliklar topib o’rganilgan. Ana shu yodgorliklarni bizgacha 
qoldirgan  qadimgi  ajdodlarimizning  mehnat  qurollari  asosan  chaqmoqtoshdan 
yasalgan  bo’lib,  bu  yodgorliklardan  ham  birinchi  marta  tosh  nayza,  sanchqi  kabi  ov 
qurollari xo’jalikda keng ishlatilgani haqida tasavvur hosil qilish mumkin.   
Xulosa  sifatida  shuni  e’tirof  etish  kerakki,  yuqori  tosh  asri  yodgorliklarining 
o’rganilishi bu davrning eng katta yutuqlari to’g’risida ma’lumotlar beradi: 
 -  odamzod  naslining  shakllanib  bo’lganligi,  ya’ni  antropogenez  jarayonining 
tugallanishi  va  hozirgi  qiyofadagi  odamlarning  vujudga  kelishi,  shuningdek,  mazkur 
davrda  evropoid,  mongoloid  va  negroid  kabi  yirik  irqlarning  shakllanish  jarayoni 
sodir  bo’lib,  odamlar  endilikda  yer  yuzining  ancha  keng  territoriyasiga  tarqala 
boshlagan; 
-  Yevropa  irqiga  mansub  odamlar:  Yevropada  va  uning  janubida  g’arbida, 
Boltiq  dengizi  bo’ylarida  joylashgan.  Old  Osiyoda,  Yaqin  Sharqda,  Arabiston, 
Hindiston, Mesopatamiya va boshqa hududlarga o’rnashgan; 
- Mo’g’ul irqiga mansub odamlar – Janubi-sharqiy Osiyoda yashagan. (Qirg’i-
ziston,  Turkmaniston,  Qozog’istonda  yashagan  odamlar  qisman  shu  irqqa  mansub 
bo’l-gan).  Ular  Mo’g’uliston,  shu  bilan  birga  Shimoliy  muz  okeani  bilan  tutash 
hududlarda yashagan; 
-  Negr  irqiga  mansub  odamlar:  Afrika  va  Hindistonda  yashagan.  Ular  Bering 
bo’g’ozi  orqali  Amerika  qit’asiga  o’tgan.  Janubda  esa  Hindixitoy  va  Indoneziyadan 
Avstraliya, Tasmaniya va undan Tinch okeani orollariga o’tib yashagan. 
- Miloddan avvalgi 50-12 ming yillikda odamlar yanada mukammal qurollarni 
yaratib, o’z bunyodkorlik faoliyatida bir necha pog’ona yuqoriga ko’tarildi. Ya’ni ke-
suvchi, arralovchi qurollarni, munchoq, tumor, bilakuzuk singari taqinchoqlarni yasay 
oladigan bo’ldi. 
 -  Yuqori  paleolitda  moddiy  madaniyat,  shuningdek,  ijtimoiy  tuzum  sohasida 
keskin  o’zgarishlar  bo’ldi.  Urug’lar  esa  urug’  jamoalarini  tashkil  etdi.  Urug’chilik 

---

jamoasi eng qadimgi odamlar to’dasiga nisbatan mustahkamroq va tashkiliyroq edi. 
Urug’ ichida ayolning ijtimoiy mavqei yuqori bo’lgani uchun urug’ uning nomi bilan 
ona urug’i  (matriarxat) deb ataldi. 
-  Yuqori  paleolitda  odamlarning  muhim  kashfiyotlaridan  biri  turar  joylar 
qurish bo’ldi. Bu davrda antropogenez jarayoni tugallandi. Hozirgi qiyofadagi odam 
«Homo Sapiens» - «ongli odam» - kramonon tipi odami shakllandi.