Microsoft Word jahon dinlari услубий doc

Olloh o’gitlaridan iborat oyatlarga (arabchada ~ mo’’jiza degan ma’noni anglatadi) 

bo’linadi. Qur’ondagn biriichi suradan tashqari qolgan barcha cypalap 

HAJM 

jihatdan 

torayib, kichiklashib, ixchamlashib boradi. Eng uzun suralar Qur’onning boshida,  

eng qisqa suralar esa oxirida joylashtirilgan. Shuning uchun unda xronologik va 

mantiqiy tartib yo’q. Qur’onda har bir suraga nom berilgan, lekin ko’pchilik 

hollarda suraning nomi mazmuniga mos kelmaydi. Birinchi sura “fotiha” yoki 

“ochuvchi sura” bo’lib, u musulmonlar takrorlab o’qiydigan duolardan iborat. “An-

nos” surasi bilan Qur’oni karim yakunlanadi. Har bir sura doirasida oyatlar tartib 

bilan raqamlangan. Suralarda oyatlarning soni turlicha (Macalan, eng qisqa 

hisoblanuvchi 103, 108, 110-suralar uchta oyatdan, eng uzun — 2-sura esa 286 

oyatdan iborat). Oyatlarga suralar kabi nom berilmagan. Hajmi jihatdan oyatlar ikki 

so’zning birikmasidan (masalan, 82-suraning 105 oyatlari) yoki tugal fikrni ifodalovchi 

katta jumlalardan (masalan, 3-suraning 11, 14, 18, 19, 20 singari oyatlari) tuzilgan. 

Ko’p oyatlar mazmunan bir-birini takrorlaydi. Bunga sabab, o’sha davrda ma’lum g’oya, 

---

 

74

rivoyat va ko’rsatmalarni takror aytish keng qo’llanilgan. Suralar matniga o’zgartishlar 

kiritmasdan oyatlarga taqsimlash XX asrning boshlarigacha davom etgan. Shu bois 

Qur’onning har bir tarixiy davrdagi nashrlarida oyatlarning soni turlicha ko’rsatilgan 

(masalan, 1989 yilda chop qilingan «Islom ma’lumotnomasi»da 6204 tadan 6232 tagacha 

oyatlar qayd etilgan). 

Diniy rivoyatlarga ko’ra, Qur’onning matni Muhammadga 22 yil davomida vahiy 

qilinganligi sababli tarixiy davr va sharoit ta’sirida undagi ayrim ko’rsatmalar o’zgarib 

borgan. Uning matni mazmunida ziddiyat, bir-birini inkor etuvchi fikrlar paydo 

bo’lgan. Buni hal etish uchun nash (arab tilida - bekor qilish degan ma’noni anglatadi) 

nazariyasi ishlab chiqilgan. Mazkur nazariya bo’yicha Qur’onda nash (bekor qiluvchi) 

va  mansub (bekor kilinuvchi) oyatlar mavjud. Keyinroq ijod etilgan oyatlar (nosih), 

ilgarigi, mazmunan qarama-qarshi bo’lgan oyatlar (mansub)ni inkor etadi. 

Qur’onning 40dan ortiq suralarida ziddiyatlar, qarama-qarshiliklar mavjudligi qayd 

qilingan.

35

 

O’z mazmuniga ko’ra, Qur’on turli qonun-qoidalar majmui, an’ana va udumlar, 

afsona va rivoyatlardan iborat bo’lib, ularning ko’pchiligi arab aholisi o’rtasida keng 

tarqatilgan. Quronda asosan yakkayu-yagona yaratuvchi xudo - Olloh va uning 

irodasiga so’zsiz itoat etish lozimligi haqida gapiriladi. Qur’onga binoan, Olloh olamni 

olti kun davomida, ya’ni birinchi kun samoni, ikkinchi kun Kuyosh, Oy, yulduzlar va 

shamolni, uchinchi kun yerda va suvda yashovchi turli maxluqlar, shuningdek 

osmonda yashovchi farishtalar va havoni, to’rtinchi kun suvni (barcha maxluqlarga 

taom belgilagan va shu kundan e’tiboran uning irodasiga binoan, daryolar oqa 

boshlagan), beshinchi kun jannatni, oltinchi kun Odam Ato va Momo Havolarni 

yaratgan. Shanba kuni esa hech narsa yaratilmagan, barcha ishlar yakunlangan bo’lib, 

olamda osoyishtalik va uyg’unlik hukm surgan. 

Qur’onga ko’ra, Olloh yetti olamni yaratib, ularni ustma-ust joylashtirgan. Eng quyi 

olamda Quyosh va Oyni mustahkamlagan. So’ng u yerni odamlar oyog’i ostiga 

gilam kabi to’shagan va uning surilib ketmasligi uchun ustiga tog’larni bostirib 

qo’ygan. Insonni yaratish xudoning faoliyatidagi eng oliy ish hisoblanadi. Olloh 

dastlab barcha go’zal narsalarni, keyin odamni yaratishga kirishgan. U inson jismini 

tuproq va loydan yasab, muayyan tuzilish ato etgan, so’ng ko’z, quloq, yurak 

bilan to’ldirib, muqaddas ruhiy hayot bag’ishlagan. 

Qur’on matni mazmunini tushunish asrlar davomida qiyinlashib borgan. Muqaddas 

kitobni tafsir qilish (izohlash) an’anasi muammoni yanada murakkablashtirgan. 

Тafsirning xilma-xil tiplari mavjud. Ularning eng asosiylari qadimgi rivoyatlarga, ilk 

sharhlarga tayanib tafsirlash, ilohiyotga asoslanib, Qur’onni ichki ziddiyatlardan 

xoli, an’anaviy kurashlar bilan tushunib bo’lmasligiga asoslanib ratsional tafsir 

qilish, muqaddas kitobning mazmunini tushunishni darajalovchi tafsir. Bunda 

kishining ma’naviy barkamolligi va tushunchasiga katta e’tibor berilgan. Qur’onning 

matnini tafsir qilish uni ijtimoiy-iqtisodiy, siyosiy va madaniy hayotga 

moslashtirishga imkon bergan. 

 

                                           

35

 Нарбеков А.В. Диншунослик асослари: Ўқув қўлланма. Т., 2008. – 175-бет. 

---

 

75

 

 

3. Islomning muqaddas manbai — Qur’oni karim ijtimoiy hayotdagi 

o’zgarishlarga to’liq javob berish imkoniyatiga ega emas edi. Shu tariqa pand-

nasihatlar yig’indisi — sunnax (arabchada as-sunna, ko’plikda sunan — odat, 

an’ana, xatti-harakat tarzi kabi ma’nolarni anglatadi) vujudga kelgan. Islomda 

sunnat ahamiyati jihatdan Qur’ondan keyin turadi. U Muhammad (SAV)ning 

so’zlari va xatti-harakatlari bayon qilingan muqaddas rivoyatlardan iborat. Sunnat 

VII asrning o’rtalarida vujudga kelgan. 

Sunnat hadislardan (arabchada – hikoya, xabar, bildirish,

, 

parcha degan ma’nolarni 

anglatadi) tashkil topgan. Ular Muhammad payg’ambarning hayoti, faoliyati va 

ko’rsatmalari haqidagi rivoyatlardan iborat. Arab xalifaligi tashkil topganidan keyin 

ijtimoiy, siyosiy va madaniy hayotdagi o’zga-rishlarning diniy ta’limotda aks 

ettirilishi zarurati va siyosiy hokimiyat uchun kurashda turli rypyhlap 

Muhammadning obro’-ehtiromiga tayanishga intilishi sababli, hadislarning soni 

jadal  sur’atlar bilan kupayib borgan. Хadislarii to’plashdagi bunday tartibsizlikka faqat IX 

asrda chek qo’yilgan. “Hadis ilmining rivojida oltin davr hisoblangan hijriy uchinchi 

(milodiy to’qqizinchi) asrda hadisshunoslikda katta muvaffaqiyatlar qo’lga kiritilgan. 

Chunonchi, butun islom dunyosidagi eng nufuzli manbalar deb tan olingan oltita ishonchli 

hadislar to’plamining (as-sihoh as-sitta) mualliflari yashab ijod qilganlar. Yana shunisi 

diqqatga sazovorki, mazkur olti muhaddisning deyarli hammasi Markaziy Osiyolik 

bo’lgan”.

36

 Shu davrga kelib, ular tartibga solingan va din, axloq,  fiqhning muqaddas 

manbaiga aylangan.  

Hadislarni yig’uvchi, sharhlovchi, targ’ib etuvchi shaxslar «muhaddis» deb atalgan. 

Muhaddislar hadislarni to’plashda, birinchidan, isnod (arabchada - tayanch degan ma’noni 

anglatadi), ya’ni hadisni ma’lum qilgan kishilarni sanab o’tishlari, ikkinchidan, matn, 

ya’ni hadisning mazmunini bayon qilishlari kerak. Nufuzli hadislar to’plamida 

ko’shimcha raviщda hadislarga sharhlar beriladi. Hadislar to’plamlari juda ko’p, lekin 

                                           

36

 Маънавият юлдузлари. Т., 2001. 64-65-бетлар. 

 1- kun 

Samo 

    2 – 

Quyosh, 

Oy, 

Yulduzlar 

    3 – kun 

yerda va suvda 

yashovchi 

mahluqlar, 

osmondagi 

farishtalar va 

havo 

   4 – kun Suv, 

barcha 

mahluqlarga 

taom 

belgilangan. 

Daryolar oqa 

boshlagan

 

 5 kun 

Jannat 

6 – kun 

Odam Ato 

va Momo 

Havo 

  Qur’onga binoan, Olloh olamni olti kun davomida yaratgan 

---

 

76

doimo ularning oltitasi alohida ezozlanadi. Quyidagi muhaddislar  qalamiga mansub 

hadislar to’plami ishonchli deb tan olingan: 

7.  Abu Abdulloh Muhammad ibn Ismoil al-Buxoriy (810-870) – “Aljomi’ as-

sahih” (Ishonchli to’plam) yoki “as-Sahih al-Buxoriy”, ishonchli deb 

bilganlaridan 7250 ta hadis kiritilgan  

8.  Muslim an-Nishopuriy (817-875) –“as-Sahih”, 12 mingta hadis kiritilgan. 

9.  Imom Abu Abdulloh Muhammad ibn Yazib ibn Mojja (824-886) – “Sunnan”. 

10. Imom Abu dovud Sulaymon Sijistoniy (817-880) – “Sunnan”. 

11. Abu Iso Muhammad ibn Iso at-Тermiziy (824-892) – “Al-ja’mi al-kabir”. 

12. Imom Ahmad An-Nasoiy (830-915) – “Sunnan”. 

Hadislar  sahih  (ishonarli),  hasan  (yaxshi),  zaif  (ishonchsiz),  saqim  (kasal) va 

boshqa turlarga ajratildi. Masalan, sunniylikda sahih hadislar darajalari bo’yicha yetti 

xilga bo’lindi: 

1) Imom Buxoriy va Imom Muslim keltirgan;  

2) faqat Imom Buxoriy keltirgan;  

3) faqat Imom Muslim keltirgan;  

4) ikkala muhaddis ham keltirmagan, balki ularning shartlari bo’yicha rivoyat 

qilingan;  

5) Imom Buxoriy shartlari bo’yicha rivoyat qilingan;  

6) Imom Muslim shartlari bo’yicha rivoyat qilingan;  

7) boshqa ulamolar tomonidan tasdiqlangan hadislar.  

Quyidagi isnodga tegishli texnik terminlar barcha ulamolar tomonidan bir xilda 

talqin qilinmasada, asta-sekin ular barqaror istilohga aylanib bordi. Ularni o’rganish 

qulay bo’lishi uchun ularni besh guruhga bo’lib ko’rsatish mumkin. 

I. 

Roviylarning soniga ko’ra: mutavotir, mashhur, mustafid, aziz, g’arib, fard, 

shozz, ohod hadislar; 

II. 

Isnodning tabiatiga ko’ra: muttasil marfu’, muttasil mavquf, musnad, maqtu’, 

munqati’, munfasil, muallaq, mursal, mu’allal yoki ma’lul hadislar; 

III. 

Matn yoki isnodning asosiy xususiyatlariga ko’ra: ziyodot as-siqot, mu’an’an, 

musalsal, mudallas, mubham, maqlub, mudraj, mudtarib, isnod oli hadislar; 

IV. 

Hadislarning qabul qilish uchun yaroqliligiga ko’ra: ma’ruf,  munkar,