Axborot tizimlari nazariy asoslari magistratura mutaxassisliklari uchun o

Ekspert tizimlar 
So„nggi o„n yilliklar mobaynida sun‟iy tafakkur (intellekt) doirasida 
olib  borilgan  izlanishlar  natijasida  yangi  ekspert  tizimlar  yoki  bilimlar 
injeneriyasi  yo„nalishi  shakllandi.  Bu  yo„nalish  masalalariga  inson- 
ekspertlar uchun murakkab bo„lgan masalalarni yechish uchun bilim va 
xulosa jarayonlaridan foydalanuvchi dastur (qurilma)larni ishlab chiqish 
va kuzatish kabilar kiradi. Ekspert tizimni umumiy holda sun‟iy tafakkur 
tizimlari  tarkibiga  kiritish  mumkin.  Bu  tizimlar  nafaqat  berilgan 
jarayonlarni  bajaradi,  balki  qidirish  metajarayonlari  asosida  yangi  aniq 
masalalarni  yechish  jarayonlarini  qo„llaydi.  Hozirgi  kunda  ekspert 
tizimlar  inson  faoliyatining  turli  sohalarida  qo„llanilmoqda.  Ekspert 
tizimlar  integral  mikrosxemalarni  loyihalash,  nosozliklarni  qidirish, 
dasturlashni avtomatlashtirishda keng qo„llanilmoqda. 
Ekspert tizimni qo„llash quyidagi imkoniyatlarni beradi: 
 integral mikrosxemalarni loyihalashda ishlab chiqarish 
samaradorligi 3 - 6 barobar ortadi, bunda ayrim amallarning 
bajarilish 10 - 5 marta tezlashadi (Nech firmasi ma‟lumotlari); 
 qurilmalardagi nosozliklarni qidirishni 5 - 10 barobar tezlashtiradi; 
 dasturchilarning ishlab chiqarish samaradorligini 5 barobargacha 
orttiradi (Toshiba firmasi ma‟lumotlari); 
 malakali tayyorgarlikda o„rganuvchilar bilan ishlashda 
harajatlarni 8 - 12 barobarga kamaytirishga erishish mumkin 
(sifatini yo„qotmagan holda). 
Ekspert tizimlarni tadqiq qilish va ishlab chiqish turli davlatlarning 
axborotlashtirish  dasturi  asosini  tashkil  qiladi.  Masalan,  Amerikada  10 
yillik  strategik  kompyuter  dasturi  uchun  1,6  mlrd.  $  miqdorida  mablag„ 
ajratishni rejalashtirgan. 
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

 
64 
 
Oddiy ekspert tizim  quyidagi  asosiy  tashkil  etuvchilardan  tuzilgan: 
hal  qiluvchi  (masalani  yechuvchi-interpretator),  berilganlar  bazasi  deb 
nomlanuvchi  ishchi  xotira,  tushuntirish  va  muloqot  qilish,  bilimlarni 
olish komponetlarini o„z ichiga olgan bilimlar ombori. 
Ekspert tizimni ishlab chiqishda quyidagi  mutaxassisliklar vakillari 
ishtirok etadilar: 
 ekspert tizim masalasini yechishi lozim bo„lgan muammoviy soha 
bo„yicha ekspert; 
 bilimlar injeneri – ekspert tizimni ishlab chiqish bo„yicha 
mutaxassis; 
 anjomiy vositalarni ishlab chiqish bo„yicha dasturchi-mutaxassis. 
Ekspert  tizim  ikki  rejimda  ishlaydi:  bilimlarni  olish  va  masalalarni 
yechish  (mos  ravishda  maslahat  hamda  ekspert  tizimdan  foydalanish 
rejimi deb ham nomlanadi). 
Ekspert  tizim  masalani  yechish  rejimida  an‟anaviy  dasturlardan 
farqli  ravishda  nafaqat  yozilgan  amallar  ketma-ketligini  bajaradi,  balki 
qo„shimcha  ravishda  uni  shakllantiradi  ham.  Agar  ekspert  tizimning 
javobi  foydalanuvchiga  tushunarsiz  bo„lsa,  qo„shimcha  ravishda  javob 
qanday olinganligi to„g„risida tushuntirishni talab qilishi mumkin. 
Ekspert tizimi o„zining kichik doirasida mavjud bo„lgan bilimlardan 
foydalanib,  masalani  yechish  yo„llarini  qidirishni  asta  sekinlik  bilan 
kamaytirib  borishdan  foydalanadi.  Ekspert  tizimlarda  masalalarni 
yechish jarayonida quyidagilardan foydalaniladi: 
 isbotlash texnikasiga asoslangan va inkorni inkor qilishdan 
foydalanuvchi mantiqiy xulosa usuli; 
 kirishdagi ko„p sonli ma‟lumotlardan obyektni aniqlash uchun 
qarorlar qabul qilish «daraxti»ni qurishga asoslangan tarkibiy 
induktsiya usuli; 
 ekspertlar malakasini qo„llashga asoslangan evristik qoidalar 
usuli.