Axborot tizimlari nazariy asoslari magistratura mutaxassisliklari uchun o

Kompyuter  va  foydalanuvchi  o‘rtasida  interfeysni  boshqarish  tizimi 
foydalanuvchi  tili,  xabarlar  tili  va  foydalanuvchi  bilimlaridan  tashkil 
topgan. 
Foydalanuvchi  tili  –  foydalanuvchi  tizimga  nisbatan  klaviatura 
imkoniyatlaridan,  ekranga  yozuvchi  elektron  qalamlardan,  sichqoncha, 
joystik,  ovoz  orqali  beriluvchi  buyruqlar  va  boshqalardan  foydalangan 
holda  munosabatni  amalga  oshiradi.  Foydalanuvchining  eng  sodda  tili 
shakli  kirish  va  chiqish  hujjatlari  formalarini  yaratish  hisoblanadi. 
Foydalanuvchi  chiqish  shaklini  (hujjatni)  olgandan  so„ng,  zarur 
ma‟lumotlar bilan to„ldiradi va kompyuterga kiritadi. Qaror qabul qilish 
tizimi  zarur  tahlilni  o„tkazadi  va chiqish  hujjati ko„rinishida o„rnatilgan 
shaklda natijalarni beradi. 
So„nggi  vaqtlarda  vizual  interfeysning  ommaviyligi  sezilarli 
darajada  ortib  bormoqda.  Foydalanuvchi  «sichqoncha»  manipulyatori 
orqali  ekranda  unga  tasvir  ko„rinishida  taqdim  etilgan  obyekt  va 
buyruqlarni tanlagan holda o„z harakatlarini amalga oshirmoqda. 
Xabarlar  tili  –  bu  foydalanuvchi  ekranida  ko„rinuvchi,  printerda 
olingan  ma‟lumotlar  (belgilar,  grafika,  rang),  chiquvchi  ovoz  signallari 
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

 
48 
 
va  h.k.  Foydalanilayotgan  interfeys  samaradorligining  asosiy  o„lchami 
foydalanuvchi va tizim o„rtasida tanlangan muloqot shakli hisoblanadi. 
Hozirgi  kunda  muloqotning  quyidagi  shakllari  keng  tarqalgan: 
so„rov-  javob  rejimi,  buyruq  rejimi,  menyu  rejimi,  ifodalardagi 
kompyuter  taklif  etayotgan  bo„shliqlarni  to„ldirish  rejimi.  Har  bir  shakl 
masala  turiga,  qabul  qilinayotgan  qaror  va  foydalanuvchining 
xususiyatlariga qarab bir qator kamchilik va yutuqlarga ega. 
Uzoq davr davomida xabarlar tili displey ekraniga chiqarilgan yoki 
chop qilingan hisobot yoki xabar bo„lgan. Endi chiqish ma‟lumotlarining 
yangi  imkoniyati  mashina  grafikasi  yuzaga  keldi.  Mashina  grafikasi 
ekranda  va  qog„ozda  rangli  grafik  tasvirlarning  uch  o„lchamli  tasvirini 
yaratish  imkonini  beradi.  Ko„rgazmalilikni  orttiruvchi  mashina 
grafikasidan  foydalanish  qaror  qabul  qilish  tizimlarida  ommaviy  bo„lib 
bormoqda. 
So„nggi 
bir 
necha 
yillarda 
yangi 
yo„nalish, 
multiplikatsiyaning  rivojlanishi  kuzatilmoqda.  Multiplikatsiya,  ayniqsa, 
fizik  tizim  va  obyektlarni  modellashtirish  bilan  bog„liq  bo„lgan  qaror 
qabul  qilish  tizimlari  chiqish  ma‟lumotlarini  interpretatsiya  qilishda 
samara bermoqda. 
Yaqin  yillarda  inson  ovozidan  xabarlar  tili  sifatida  foydalanish 
kutilmoqda.  Hozirda  bu  shakldan  moliya  sohasining  qarorlarini  qabul 
qilishga mo„ljallangan tizimlarda qo„llanilmoqda. 
Foydalanuvchi  bilimlari  –  bu  foydalanuvchi  tizim  bilan  ishlash 
jarayonida  bilishi  lozim  bo„lgan  ma‟lumotlar.  Unga  nafaqat 
foydalanuvchining 
harakat 
rejasi, 
balki 
kompyuter 
tomonidan 
berilayotgan  darsliklar,  ko„rsatmalar,  boshqaruv  ma‟lumotlari  ham 
kiradi. 
Qaror qabul qilish tizimi interfeysining rivojlanishi bu uchta tashkil 
etuvchining  rivojlanishidagi  yutuqlari  bilan  aniqlanadi  va  quyidagi 
imkoniyatlarga ega bo„lishi lozim: 
 foydalanuvchi tanlovi bilan qaror qabul qilish jarayonida ularni 
o„zgartirgan holda muloqotning turli shakllarini boshqarish; 
 ma‟lumotlarni tizimga turli usullar bilan uzatish; 
 tizimning turli qurilmalaridan turli formatdagi ma‟lumotlarni 
olish; 
 foydalanuvchi bilimlarini (so„rov asosida yordam ko„rsatish, 
ko„rsatma berish) tekis qo„llab quvvatlash.