Microsoft Word 13. Ma'Ruzalar matni

7.3. Zaxiralarning asosiy turlari 

Ta'kidlab o‘tilganidek, zaxira tushunchasi moddiy ishlab chiqarishning barcha 

sohalariga  tegishlidir.  Chunki  moddiy  oqim  xom-ashyo  manbaidan  so‘nggi 

iste'molchigacha bo‘lgan «zanjirni» istalgan bo‘g‘inida zaxira ko‘rinishida to‘planishi 

mumkin. Har bir bo‘g‘indagi zaxiralarni boshqarish esa  o‘z xususiyatlariga egadir. 

Yuqorida  tilga  olingan  «zanjir»  bo‘ylab  harakatlanish  chog‘ida  zaxiralarning 

2ta asosiy turi yaratiladi (7.1-rasm): 

-

  ishlab chiqarish zaxiralari; 

-

  tovar zaxiralari; 

O‘z navbatida ularning har biri ham uchta turga bo‘linadi: 

-

  joriy zaxiralar; 

-

  ehtiyot zaxiralar; 

-

  mavsumiy zaxiralar; 

Ishlab  chiqarish  zaxiralari

  –  bu  ishlab  chiqarish  iste'moli  uchun 

mo‘ljallangan, moddiy ishlab chiqarishning barcha tarmoqlari korxonalarida mavjud 

bo‘lgan  zaxiralardir.  Bu  zaxirani  yaratishdan  maqsad  –  ishlab  chiqarish  jarayonini 

uzluksizligini  ta'minlashdir.  Misol  tariqasida  qishloq  xo‘jalik  mahsulotlarini  qayta 

ishlash korxonasidagi ushbu mahsulotlar zaxirasini keltirish mumkin. 

Tovar  zaxiralari  –  bu  ishlab  chiqaruvchi  korxonalardagi  tayyor  mahsulot 

zaxiralari, va shuningdek yetkazib beruvchidan iste'molchiga qadar bo‘lgan yo‘ldagi 

zaxiralardir (ulgurji va chakana savdo korxonalaridagi). 

Tovar zaxiralari o‘z navbatida ishlab chiqarish vositalarining tovar zaxiralari 

va  iste'mol  buyumlarining  tovar  zaxiralariga  bo‘linadi.  Masalan,  traktor  ishlab 

chiqarish  uchun  lozim  bo‘lgan  qismlar  (shina,  motor  va  x.)  zaxirasi  bu  ishlab 

chiqarish  vositalari  tovar  zaxirasidir.  Turli xil  sharbatlar,  yog‘,  sut  mahsulotlarining 

zaxirasi esa bu iste'mol buyumlarining tovar zaxiralariga kiradi. 

---

Aytib  o‘tilganidek  ishlab  chiqarish  zaxiralari  ham  joriy,  eh

mavsumiylarga bo‘linadi. 

Joriy zaxiralar – ishlab chiqarish va tovar zaxiralarining asosiy qismini tashkil 

etadi.  Zaxiralarning  bu  kategoriyasi,  keyingi  yetkazishlargacha  bo‘lgan  davr  ichida 

ishlab  chiqarish  yoki  savdo  jarayonining  uzluksizligini 

hajmi doimo o‘zgarib turadi.

Ehtiyot zaxiralari 

savdo  jarayonini  uzluksizligini  ta'minlash  uchun  mo‘ljallangandir. 

quyidagilarni kiritish mumkin:

-

  yetkazishlar davriyligi va kattaligi shartnomadagidan farq qilishi;

-

  materiallar va tovarlarning turli sabablar bilan yo‘lda to‘xtab qolishi;

-

  talabni kutilmagan oshib ketishi;

Shunday qilib, ehtiyot zaxiralari yaxshi rivojlanmagan xo‘jalik munosabatlari 

va noto‘g‘ri bashoratlardan o‘zini asrash uchun yaratiladi.

Ehtiyot zaxiralarining hajmi, odatda, o‘zgarmas bo‘ladi.

Mavsumiy  zaxiralar

xususiyatga  ega  bo‘lganda  paydo  bo‘ladilar.  Bu  ayniqsa  qishloq  xo‘jaligi 

mahsulotlarini  ishlab  chiqarish,  qayta  ishlash  va  tashish  uchun  ayniqsa  muhimdir. 

Misol  tariqasida  yig‘im-

+ishloq  xo‘jaligi  ishlab  chiqarishining  mavsumiyligini  hisobga  olgan  holda  unga 

tegishli deyarli barcha zaxiralar mavsumiy deb hisoblanishlari mumkin.

Bundan tashqari moddiy zaxiralarning quyidagi turlari mavjud:

-

  o‘tuvchi; 

-

  tayyorgarlikli; 

-

  nolikvid; 

-

  yo‘ldagi zaxiralar va b.