164
3.
Sayidova N.S., Xudayberdiyeva N.U. PhET saytidagi
modellardan fizika
faniga oid namoyish tajribalarini oʻtkazish, virtual laboratoriya ishlarini
tashkillashtirish va modellashtirish imkoniyatlari. //Buxoro davlat universiteti
ilmiy axboroti jurnali. 2018, 1-сон. – В. 189-196.
4.
www.vacademia.com.
5.
http://phet.colorado.edu/teacher_ideas/classroom-use.php
.
6.
http://elearning.zn.uz/ Электрон таълим бўйича В.С. Хамидовнинг шахсий
блоги
PHET SAYTI MODELLARIDAN FIZIKA FANIDAGI ENERGIYA
TURLARINI O’ZGARISHINI VIRTUAL LABORATORIYA ORQALI
BAJARISH
N.S. Sayidova
BuxDU
Kompyuter simulyatorlaridan asosan ikki yo`nalishda foydalanish mumkin:
haqiqiy ob`ektlarni modellashtirish hamda ushbu modellarni rivojlantirish. Hayotiy
ob`ektlarni modellashtirishda eng sodda chiplardan tortib butun boshli murakkab
kompyuter tizimlarigacha virtual prototiplarini yaratish mumkin. O`quvchilar ushbu
virtual modellarni o`rganish jarayonida ularning ishlash printsip va usullarini yanada
takomillashtirishlari ham mumkin bo`ladi.
Simulyatorlardan foydalanishning asosiy sabablaridan
biri ularning real
ob`ektlarga nisbatan juda ham arzon alternativ ekanligidadir. Hammaga ma`lumki,
axborot texnologiyalar va kompyuter sohasini o`qitishda asosan ma`ruzalardan
foydalaniladi; nari borsa programmalash tillarini o`qitishda ma`lum bir dasturlar
tuzish bo`yicha mashg`ulotlar olib boriladi. Ammo kompyuter jihozlarini yasash,
operatsion va network tizimlarini o`rnatish hamda sinovdan o`tkazish qimmatbaho
uskunalarga ehtiyoj tug`diradi. O`z-o`zidan ma`lumki, oliygohlarda bunday
imkoniyatlar hozircha keng ko`lamda mavjud emas.
Simulyatorlar esa shunday
haqiqiy asbob-uskuna va jihozlarsiz virtual holatda kompyuter hamda network
qurilmalarini yasash va sinovdan o`tkazishga imkoniyat yaratadi. Bu o`z-o`zidan
nafaqat katta miqdorda mablag`lar tejalishiga, balki ularga umuman ehtiyoj ham
tug`dirmaydi. Simulyatorlarning qariyb hech qanday moliyaviy mablag`lar
talab
etmasligi ma`lum tadqiqotlarni talabalar tomonidan yuzlab, kerak bo`lsa minglab
marotaba qayta-qayta amalga oshirishga imkoniyat yaratadi.
Simulyatorlardan foydalanishning yana bir afzallik tomoni ularning xavfsiz
ekanligidir. Ba`zi tadqiqotlarni amalga oshirish inson hayoti uchun xavf tug`diradi,
masalan, ekologik xavfli zonalarni kuzatish jarayonida ma`lumotlarni yig`ish uchun
foydalaniladigan network tarmog`ini o`rganish. Bunday
tadqiqot katta miqdorda
moliyaviy xarajat talab etibgina qolmasdan, tadqiqotni olib boruvchilar hayotiga
xavf ham tug`diradi. Simulyatorlar yordamida esa ekologik xavfli zona hamda u
erga mos bo`lgan network tarmog`i virtual holatda yasalishi
va ularning ustiga
istagancha eksperimentlar o`tkazilishi mumkin. Simulyatorlardan foydalanish
jarayonida talabalar ma`ruza vaqtida o`rgangan teoriya va bilimlarini virtual
165
bo`lsada hayotga tadbiq qiladilar. Ushbu tadqiqotlar jarayonida bilimlarini yanada
mustahkamlash bilan bir qatorda nazariya hamda hayotiy tadbiqotlarning
rivojlanishiga bevosita hissa qo`shadilar. Bundan tashqari o`sha simulyatorlarning
ham
yanada rivojlanishiga, yanada haqiqiy hayotiy tadqiqotlarga yaqin natijalar
beradigan darajaga chiqarishda o`z hissalarini qo`shishlari mumkin. Bu o`z o`rnida
talabalarni faqatgina “tinglovchi” vazifasida qolmasdan, bevosita ilmiy-tadqiqot
ishlarida qatnashuvchilarga aylantiradi. Bu esa o`z navbatida talabalarda o`qish va
tadqiqotlarga bo`lgan qiziqishlarini yanada ortishiga olib keladi.
Crocodile Physics dasturi kuchli simulyator bo`lib,
fizik jarayonlarni
modellashtirish va fizikaning mexanika, elektr zanjirlar, optika va to`lqin hodisalari
bo`limlariga oid tajribalar yaratish va kuzatish imkoniyatini beruvchi dasturdir.
Phet dasturida o`qitish va o`rganish uchun 100 dan ortiq fanga oid
simulyatorlar mavjud. Bu mashg`ulotlarni ya`ni laboratoriya ishlarining hammasini
web saytdan qidirishimiz mumkin. Uni hammasini online tarzida ko`rishimiz
mumkin yoki o`zimizga yuklab olishimiz ham mumkin. Phet tizimida kimyo,
matematika, fizika, biologiya fanlarini simulyatsiyalar (ya`ni amaliy mashg`ulotlari)
bor.
PHET dasturi orqali fizik jarayonlarga kiramiz. Hozir biz Energy Skate Park:
Basics laboratoriya ishi bilan tanishamiz.
Bu laboratoriya ishida biz energiya turlarini o’zgarishini kuzatamiz. Energiya
2 xil turi mavjud. Birinchisi kinetik energiya va ikkinchisi potensial energiya.
Kinetik energiya jismning tezligiga to’g’ri proprosianal va balandlikka bog’liq
emas. Energiyaning ikkinchi turi bo’lgan potensial
energiya esa jismning
balandligiga bog’liq va tezlik o’zgarishiga bog’liq emas.
Jism tinch holatda bo’lganda kinetik energiya nolga teng, potensial energiya
esa jism eng yuqori nuqtada bo’lgani uchun maksimal qiymatga erishadi. To’la
energiya esa potensial energiyaga teng.
To’la energiya kinetik energiya va potensial energiyalar yig’indisiga teng.
Kinetik energiya nolga teng bo’lganligi sababli to’la energiya potensial energiyaga
teng bo’ldi.
166
Ikkinchi holat jism eng pastki nuqtaga kelgandagi holatni ko’ramiz:
Bunda jism kinetik energiyasi maksimal qiymatga erishadi, potensial energiya
esa nolga teng bo’lib qoladi. To’la energiya kinetik energiyaga teng bo’ladi. Keyingi
tajribamiz orqali boshqa turdagi yo’lda kinetik energiya va potensial energiyalarning
o’zgarish holatlarini kuzatamiz.
Bu holatda jism eng yuqori nuqtada ham, eng pastki nuqtada ham bo’lmagan
hol uchun energiyalar o’zgarishini o’rganamiz.
Bunda jismning kinetik energiyasi ham potensial energiyasi ham mavjud,
ya’ni ularning birontasi ham nolga teng emas. Biz kuzatayotgan bu holatda jismning
kinetik energiyasi potensial energiyaga nisbatan kichik. Chunki jism yuqoridan
tushayotganda maksimal tezlikka erishib ulgurmagan edi.
Endigi holatda jism pastga tushib bormoqda. Yuqoridan tushayotgan jismning
tezligi ortib, balandligi kamayib borayotganligi sababli jismning kinetik energiyasi
ortib , potensial energiyasi esa kamayib bormoqda.
Xulosa. Umuman olganda energiyaning saqlanish va aylanish qonuni –
tabiatning eng muhim asosiy qonuniyatlaridan biri, unga ko’ra, har qanday yopiq
sistemada energiya yo’qdan bor bo’lmaydi va yo’qolib ketmaydi, faqat bir turdan
ikkinchi turga aylanib turadi.
Do'stlaringiz bilan baham: 
