Обсуждены и интерпретированы основные вопросы компьютерной лингвистики

A. Rahimov
M Y C IN  tizim ining kom pyuter dastu ri dastlab  sim ptom lar asosida kasalning 
holati  h aq id a  fikr  yuritadi,  s o 'n g   m ikroorganizm ning  kasallik  q o ‘zg‘otish 
tab iatig a m os  keluvchi  tashxisni  aniqlaydi,  bu n d an   so 'n g  infeksiya sababini 
aniqlab,  bir yoki  bir nechta  m uqobil  davolash  usullarini  tavsiya etadi.
T abiiy tild a k o m pyuter bilan m u lo q o t  qilishni  t a ’m inlashga yo rd am  be- 
rad ig an   d a stu rla r  (lingvistik  protsessorlar)  ham   y aratilm oqda.  XX   asrning 
7 0 - y illa r id a   A Q S H d a   k o m p y u te r   b ila n   c h e k la n g a n   m u lo q o tn i 
t a ’m in lay d ig an   tabiiy  tilli  interfeys  tizim i  (LIFER  -   L anguage  In terface 
F acility w ith  Ellipsis an d   R ecursion) yaratildi.  1985-yilda «Sem antek»  kor- 
poratsiyasi  to m o n id an   Q&A  d astu ri,  «K arnegi  g ruppa»  k om paniyasi  to ­
m o n id an   Language  Craft  d a stu riy   t a ’m inoti  ishlab  c h iq ild i."  Bu  tu rd ag i 
d a stu rla r  hozirda  ingliz  tilining stan d artlash g an   so'zlash u v   uslubida  uncha 
k a tta  b o 'lm a g a n   lu ’g 'a t zaxirasi bilan  ishlam oqda.  Tabiiy tilni  tushunishga 
im kon  beruvchi  d astu rlarn in g   q am rovini  kengaytirish  k o m p y u ter  lingvis­
tikasining  d o lzarb   vazifalaridan  biridir.  B unday  d a stu rlarn i  rivojlantirish 
inson  kabi  m u lo q o t  qila  oladigan,  erkin  kom m unikatsiyaga  kirisha  oladi- 
gan  su n ’iy  intellekt  g'oyasining  istiqbolini  belgilaydi.
S u n ’iy intellekt yo'nalishidagi ta d q iq o tlar sirasiga «ekspert tizim lar» yoki 
«neyron  ta rm o q lar»   b o 'y ich a  olib  borilgan  am aliy  ta d q iq o tla r  ham   kiradi. 
M azk u r ikki y o 'n alish g a n isb atan  « k om pyuter intellekti» («com puter intel­
ligence»)  term ini  ishlatilm oqda,  b u n d a  inson tafak k u rin i global m o dellash­
tirish   ja ra y o n i  h a m d a   m u ra k k a b   m a sa la la rn i  o p erativ   ta rz d a   yechishga 
m o 'ljallan g an   av to m atlarn in g   yaratilishi  tushuniladi.
S u n ’iy  intellekt  tizim i  b o 'y ic h a   izlan ay o tg an   m u tax assislar  in so n   ta ­
fakkuri,  ong-u  shuurining  b arch a  q irralarin i  m odellashtirish  m asalasi  im- 
konsiz  qolayotganligini  t a ’k id lam o q d alar.  M azk u r jih a tla r  sirasiga  inson- 
ning  ichki  dunyosi,  intuitsiyasi,  ong  osti ja ray o n lari,  ilhom   kabi  sirli  feno- 
m enlarni  aytish  m um kin.
Inson m iyasi m u ra k k a b   biologik t o ‘r hisoblanadi,  u yuz m lrd  nerv  tola- 
larid an   -  n ey ro n lard an   tark ib   to p g an .  N eyronlarning  bir-biriga  uzviy  alo- 
q adorligi,  zanjirli  b o g 'lan ish i  n atijasid a  m iya  faoliyati  m e’yoriy  d a ra ja d a  
ishlaydi.  Z am onaviy  su n ’iy  neyron  ta rm o q la r  inson  m iyasidagi  n eyronlar 
m odeli  asosida  y aratilm oqda.  H ozirgi  k u n d a  neyron  ta rm o q la r  bir  q a to r 
am aliy  m asalalarn i  hal  etishda  keng  q o 'lla n ilm o q d a .  Ju m lad an ,  o b-havo 
p ro g n o zin i  a n iq lash d a,  o b ra z la rn i  ta n ish d a   (xususan,  o g ‘zaki  va  yozm a 
n u tq n i  aniqlashda),  ro b o tlarn i  b o sh q arish d a,  tib b iy o td a  tashxis  q o ‘yishda 
ishlatilm oda.  A m erikaning  N A S A   kosm ik  agentligida  neyron  ta rm o q lar-
99 
Анисимов А.В.  Компьютерная лингвистика для всех:  мифы. Алгоритмы. 
Язык. -  Киев:  Наукова думка,  1991. - С . 10 -   11.

---

Kompyuter lingvistikasi asoslari
131
dan fazoda ro b o tlarn i b oshqarish, hudu d g a tasodifan kelib tushgan obyekt- 
larni  tu tish d a foydalanilm oqda.  «G eneral D ynam ics» kom paniyasi esa dvi- 
gatel shovqiniga q a ra b  kem alarni  tanishga im kon beruvchi tizim  ishlab chi- 
qishdi.  A Q S H   P en silv an iy a  u n iv e rsite tid a   uchuvchi  o b y e k tla rn i  (N U J) 
aniqlash  uchun  neyron  ta rm o q la r  tizimi  yaratildi.
N ey ro n   tarm o q larin in g  ishlash  tizimi  m atem atik  ifodalar yoki  m antiqiy 
q o id alarg a  asoslanm aydi,  balki  n am u n a  (example  based  approach)  asosida 
o ‘qitishga asoslangan.  B unda m uayyan  m asalani  yechish  uchun n am u n a la r 
(m isollar),  y a ’ni  o 'q itu v ch i  ta n la m a la r  tayyorlanadi  va  tarm o q   shu  asosda 
tekshiradi.  B unda  turli. xil  m eto d lard an   foydalaniladi.  Eng  keng  tarqalgan 
m etod  -   bu  d astlab k i  yechim   va  sinov  n atijalarin i  e ’tib o rg a  olgan  holda 
neyron  tarm o q lari  stru k tu rasin i  k o rrek tiro v k a  qilishga  asoslangan  m etod