tovushlarini esh itib fa rq la y olm asn, "soat" s o ‘zini k o ‘p m arotaba o ‘qigan
va yozgan b o ‘lsa , u h o ld a "shoat" yozuvi o p tik jih a td a n o datdagidek
idrok qilinm aydi, b u e sa u n i xatolardan saqlaydi. B iroq kom pensatsiyaning
b u n d a y yuli b o lag a o p tik obrazi yaxshi ta n is h b o lg a n so ‘zlardagina
m um k in d ir. B irin c h i u c h ra g a n yoki kam ta n is h s o ‘zni yozishda z a if
eshituvchi, tabiiyki, x a to la rd a n butunlay holi boM maydi. B unday turdagi
k om pensatsiya e sh itilish i b o ‘yicha farq la n m a y d ig a n to v u sh n in g o p tik
jihatdan o ‘xshash h a r f b ila n belgilanishida h a m m urakkablashadi.
K o‘rib chiqilgan disgrafiyalardan tashqari, fo n em atik analiz va sintez
buzilishida ham disgrafiya kuzatiiadi. B unday disgraflya uchun so‘zlarda
harflam i tashlab k etish v a o ‘m ini alm ashtirish, o rtiq c h a h a rf q o ‘shish va
boshqalar hisobiga so ‘zn in g tovush-bolg‘in tuzilishining buzish xarakterlidir.
Z a if e s h itu v c h ila r u c h u n b ir n e c h ta d isg ra fiy a k o ‘rin ish larin in g
uyg‘unlashuvi xosdir.
Z a if e s h itu v c h ila rd a disleksiya m u a m m o si ho zirg i vaqtga q a d a r
o ‘ r g a n i l m a y k e l i n m o k d a .
U la r o r a s i d a
f o n e t i k - f o n e m a t i k
rivojlanm aganlikka a so sla n g a n fonem atik d islek siy a b irm u n c h a keng
tarqalgan.
Z a if esh itu v ch i b o la la rn i logopedik te k sh irish n u tq b uzilishining
alom atlari va k ech ish in i h a r tom onlam a va t o l i q aniqlashga y o ‘naltiriigan
b o ‘lishi lo zim . B u , k o rre k s io n ta ’sirn in g d ifT eren siatsiy alash g an va
e tio p a to g e n e tik a s o s la n g a n u su lla rin i q o ‘lla s h im k o n in i b e ru v c h i
differensiyalashgan d ia g n o z q o ‘yishni m aqsad qilib q o ‘yadi. Z a if eshituvchi
bolalarni tekshirish ja ra y o n id a k o ‘pincha se n so r alaliy an i z a if eshitishdan
farqlab olish ehtiyoji tu g ‘iladi.
Z a if e sh itu v ch ilarn in g im pressiv nutqini te k sh irish singari, ekspressiv
n u t q i n i h a r t o m o n l a m a t e k s h i r i s h
m u h i m d i r . A g a r n u tq
rivojlanm aganligidan ta sh q a ri eshitish funksiyasi holati bilan bevosita
b o g ‘Iiq b o lm a g a n , n u tq n in g qandaydir b o sh q a buzilishlari mavjud b o ls a
(m a sa la n , d u d u q la n is h , rin o la liy a va b o s h q a la r), u h o ld a tekshirish
no m lan g an k a m c h ilik la r aiom atlarining ketishi b ilan toMdiriladi.
Barcha b u n d a y h o lla rd a z a if esh itu v ch ilarn i lo gopedik tekshirish
norm al eshituvchi b o la la rn i tekshirishdan tu b d a n farq qilm aydi. Asosiy
o ‘ziga xoslik, b o la e sh itish funksiyasining n u q so n lilig in i hisobga olish
m u h im lig i b ila n o ‘tk a z is h x arak terig a b o g ‘liq . X u su sa n , te k sh irish
d avom ida, b o la n in g o ‘ziga tak lif qilingan n u tq iy m aterialni qanchalik
eshitayotganligiga d o im o e 'tib o rn i qaratib tu rish g a t o ‘g ‘ri keladi. Aks
h o ld a ayrim v a z ifa la r u la rg a tu sh u n arsiz b o ‘lib qolishi m u m k in , bu
n o to ‘g lri tashxisga o lib keladi.
Yaxshi eshitishni t a ’m inlash uchun q u y idagilardan foydalaniladi: ovoz
balandligini kuchaytirish; gapiruvchi bilan b o lan in g quloq suprasi orasidagi
m asofani q isq artirish ; to v u sh kuchaytiruvchi a sb o b la r (k o ‘pincha, indi
vidual foydalanish u c h u n eshitish apparati).
E sh itish n in g kuchli pasayishida v o sita la r k o m b in a tsiy a la n g a n b o ‘lishi
m u m k in ( m a s a la n , b ir v a q tn in g o ‘z id a o v o z n i b a l a n d l a t i b , b o la
qu!og‘igacha b o 'lg a n m asofani q isq a rtirish ).
Y aqqol ifodalangan n u tq rivojlanganligiga ega z a if esh itu v c h ila r u c h u n
to v u sh la rn in g eshituv differensiatsiyasi buzilishini te k sh irish b irm u n c h a
m u h im d ir. B o la la rd a to v u sh la rn i e s h itis h d iffe re n s ia ts iy a s i h o la tin i
b ah o lash d a y o ‘l q o ‘yi!adigan x a to larn i o ld in i olish m a q sa d id a , te k sh irish
ja ray o n id a k o 'ru v idrokining im k o n in i ch eg aralash m a q sa d id a lo g o p ed
yu zin i e k ra n b ila n to 'sish i k erak. Bu sh a rtg a rio y a q ilin m a s a , b o la
artik u la tsio n xususiyati b o 'y ich a to v u sh n i farqlashi m u m k in . Bu lo g o p ed
to m o n id a n n o m la n g a n "sim" - "sh im " kabi so 'z la rn i xatosiz ta k ro rla sh g a
y o rd am b erad i. Tabiiyki, b u n d am n o to ‘g ‘n tu sh u n c h a hosil b o ‘la d i, bu
esa xato xulosaga olib keladi.
O g ‘zaki d ik ta n tla rn i o ‘tk azish d a h a m k o ‘ruv id ro k in i c h e g a ra la sh
lo zim , biroq b u n d a ham zaif e sh itu v c h ila r yozuv ja ra y o n id a o ‘z la rid a
m avjud s o ‘z obrazlariga tayanishiari m u m k in .
B olaning eshitish funksiyasi h o la ti b ilan bevosita b o g l i q b o ‘lm a g a n
n u tq b uzilishlarini z a if esh itu v ch ilard a b a rta r a f etish , lo g o p e d iy a d a q ab u l
qilin g an odatd ag i usullar y o rd am id a o lib boriladi. 0 ‘ziga xos x ususiyat,
m avjud eshitish kam chiligini hiso b g a olish va individual y o n d o sh u v n i
ta 'm in la s h d a n kelib chiqadi.
Lug‘atni boyitish va m ustahkam lash va n u tq n in g g ra m m a tik qurilishini
shakllantirish b o ‘yicha ish tizimi A .G . Z ikeyeva, K .G . K o ro v in a va b o sh q a
m u alliflar ishlarida yoritilgan. Z a if esh itu v ch i b olani y an g i so*z b ilan
tan ish tirish d a , u n i t o l i q idrok q ilish n i t a ’m in lash lo zim . B unga s o 'z n i
y e ta rlic h a b a la n d va an iq talaffuz qilish hisobiga e rish ila d i. X u su san
s o kz n in g b ir v aq tn in g o ‘zida (urg‘usiz q ism lari bilan b ir xil) ta la ffu z qilish
va bo la d iq q a tin i gapiruvchining artik u latsiy asig a q a ra tish va h o k a z o la r
h a m s h u la r ju m iasid a n d ir. Z a if esh itu v c h i o ‘q u v ch ilarn i y an g i g ra m m a tik
sh ak llar b ilan tanishtirishda ham s h u n d a y qoidalarga rioya q ilin ish i lo zim .
Y u q o r id a tilg a o lin g a n d is g ra fiy a s h a k lla ri va to v u s h ta la ffu z i
b uzilishining se n so r shakllarini b a r ta r a f etish u c h u n m u h im s h a rt-s h a ro it
hiso b lan g an n u tq tovushlarining esh itu v differensiatsiyasi, z a if esh itu v c h i
bolalarga q iyinchilik bilan beriladi. U la rd a kuzatiluvchi to v u sh talaffu zi
va yozuv b u zilish lari, o d atd a, n o rm a l esh itu v ch i b o la la rd a g i b ir tu rli
buzilishlarga q arag an d a b irm u n c h a tu rg ‘unligi bilan farq q ila d i. X u su san
z a if eshituvchi bo la to m o n id a n ilgari alm ash tirilay o tg an to v u sh n in g t o ‘g ‘ri
artikulatsiyasi o ‘zlashtirilgandan s o ‘n g h a m , u n in g n u tq id a b u to v u sh n i
alm ash g an tovush bilan aralashtirish u z o q vaqtgacha sa q la n a d i. Bu to v u sh
talaffuzi buzilishining se n so r sh a k llarin i b a rta ra f e tish d a , to v u sh talaffu zi
k am ch ilik larin i korreksiyalash b o ‘y ic h a o lib b o rila d ig an ish n in g s o ‘nggi
bosqichini aralashuvchi to vushlarni farqlash b o sq ich in i o ‘tk a z ish g a k a tta
e ’tib o m i q aratish n i vazifa qilib q o ‘yadi.
Z a if esh itu v ch ilard a u voki b u tovushning (juft to v u sh larn i) eshîtish
differensiatsiyasini tarb iy a lash n in g ko‘pincha butunlay im koni b o 'lm ay d i.
O g ‘zaki n u tq d a to v u sh a lm a sh tirish la m i va yozuvda m os keluvchi h a rf
alm a sh u v larin i b a rta ra f e tish , b u nday hollarda, k o n p e n sa to r usullarni
qoMlash hisobigagina erishish m um kin. Xususan o g ‘zaki farqlanm aydigan
Do'stlaringiz bilan baham: