M. Y. Ayupova

1 2 -B O B .  OVOZ  B U Z IL IS H L A R I

O voz  a p p a r a ti  va  h iq ild o q n in g   ovoz  h o sil  q ilis h i  fun k siy asi

O v o z - b u   un  n a y c h a l a r i n i n g   e la stik   t e b r a n i s h i   n atija sid a   hosil 

b o l a d i g a n   turli  xil  tovushlarning  o ‘ziga  xos  xususiyatlari  majmuasidir.

Otorinolaringologiya  fanining  rivojlanishi  sa b a b li,  foniatriya  degan 

yangi  fan,  m ustaqil  b o ‘Iib  ajralib  c h iq d i.  F o n i a t r i y a —ovoz  ap p arati 

kasalliklarini  vujudga  kelishi  va  ulnrni  d a v o la sh   y o ‘llarini  o'rganadi. 

F o n o p e d iy a -lo g o p e d iy a   fanining b i r b o l i m i .   U  m a x s u s  pedagogik y o l l a r  

bilan  ovozni  t o ‘g ‘rilash  bilan  shug‘ullanadi.

Bu  fanlarning  barchasi  ovozni  maxsus  m a s h q l a r   bilan  y o ‘lga  q o ‘yib. 

t o ‘g ‘rilashni  bildiradi.

M a'lu m k i.  ovoz  hosil  b o l is h d a :  diafragm a,  o ‘p k a ,  bronxlar,  traxeya, 

h alqum ,  hiqildoq,  b u ru n  b o ‘shlig‘i  va lining yuz,  p e s h a n a  suyaklari orasida 

joylashgan  q o ‘s h im c h a   kovaklari  ishtirok  etadi.

Hiqildoqda joylashgan  ovoz  boylamtari,  m u sk u lla ri  bilan  birga,  ovoz 

hosil  bo'lishida  til,  lablar,  og 'iz  b o ‘shlig‘i  h a m   is h tiro k   etadi.

D iafrag m a 

va q ovurg'a lararo  m ushaklar nafas o lis h d a  faol  qatnashadi. 

Q ovurg'a lararo  m u skullarning  faol  ishtirok  etishi  k o 'k r a k   bilan  nafas 

o l is h d ir .  N a fa s  c h i q a r i s h   h a r a k a t i   ich k i  q o v u r g ‘a l a r a r o   va  q o r i n  

muskullarining  qisqarishi  orqali  t a ’m inlanadi.

0 ‘pka  -   nafas  olish  sistem asining  asosiy  o r g a n l a r i d a n   biridir.  0 ‘pka 

birjufi  bo'Iib,  konussim on tuzilgan.  Ular k o ’krak qafasining  ikki tom onida 

o*ng  va  chap  o ‘p kaning  o ‘rtasida  traxeya,  q iz ilo 'n g a c h ,  q o n   tomirlari, 

ayrisim on  bez,  nerv  tolalari,  limta  tom irlari  va  tu g u n la ri  h a m d a   yurak 

joylashgan.  O 'p k a n i n g   nafas  olish  va  c h i q a r i s h   funksiyasini  aso san  

alveolalar  bajaradi.

T r a x e y a  

-   h iq ild o q n in g   pastki  q i s m i d a n ,  y a ’ni  V I —VII  b o 'y in  

um urtqalari  ro‘parasidan  boshlanib,  V  k o 'k ra k   u m u r tq a s i  r o ‘parasigacha 

dav o m   etadi  va  shu  jo y d a   o 'n g   va  c h a p   b ro n x la rg a   boMinadi.  U ning 

uziinligi  o d am n in g   b o ‘yiga  qarab 

1 1 - 1 3  

sm  g a c h a   yetadi.

B r o n x la r  

-   k o lk ra k   u m u r t q a s i   r o ‘p a r a s i d a   t r a x e y a n i n g   ikkiga 

b o lin is h id a n   hosil  b o l a d i .   Bronxlar,  xuddi  d a ra x t  sh o h ig a   o'x shab,  k o ‘p 

bronxlarga  tarm oqlanadi  va b o ra -b o ra  alveola  p u fa k c h a la rin i  hosil  qiladi.

H iqildoq  -   1 V -V I 

b o ‘yin umurtqalari  ro‘parasida joylashgan.  Hiqildoq 

havo o ‘tkazuvchi  nafas  y o l i   vazifasini  bajaradi.  U  to v u sh   hosil  qiladigan 

apparatdir.  Hiqildoqdan  havo  traxeyaga  o ltadi.

O d a m   gapirm ay  tu r g a n d a   hiqildoqda  j o y l a s h g a n   ovoz  boylamlari 

teshigi  ochiq  holda  b o l a d i .   S o ‘zlashganda,  k u y la g a n d a   ovoz  teshiklari 

yopiladi  va  o ‘pkadan  nafas  bilan  chiqariladigan  h a v o   katta  kuch  bilan 

ovoz  boylamlariga  t a ’sir  qilib,  ularning  teb ra n ish i  natijasida  ovoz  hosil 

bo'ladi.

B u ru n   bo ‘s h lig ‘i 

-   yuqori,  pastki  va  ikkita  y o n   devoridan  tashkil

---

topgan.  B u r u n d a n   n o rm a l  sharoitda  o ig an   va  chiqargan  h a m m a   havo 

o ‘tadi.  B u run  b o ‘shlig‘i  -   nafas olish,  saqlash,  hid  bilish  va  rezonatorlik 

funksiyasini  b a ja ra d i.  Ovoz  hosil  qilishda  nafas  olish  va  rezonatorlik 

funksiyasi  k a tta   a h a m iy a tg a   ega.

B urun  b o ‘sh lig ‘id a  havo  norm ada  b o ‘ladi.  U   ovoz  u c h u n   harakatsiz 

rezonator  b o 'l a d i ,   u  ovozni  kuchaytiradi  va  ovozga  m a ’lu m   t e m b r   va 

kuchayish  b erad i.

Burun b o ‘shlig‘i hiqildoq tom onidan o ch iq  qoladi: burun bilan talaffuz 

qilinadigan  u n d o s h  to v u sh la r ni  va  n  h a m d a  b a ’zi bir unlilar gapirilganda 

halqum   ovoz  r e z o n a to r i  b o ‘lib  xizmat  qiladi.  H alq u m ,  ovoz  b o ‘shlig‘i 

bilan  unli va u n d o s h  tovushlarni  shakllantiradigan,  tembrli  xususiyatlarga 

ega  organlardir.

H i q i l d o q d a   a so siy   to v u sh   hosil  b o ‘lad i,  s o ‘zlash  nutqi  esa  te p a  

q o ‘yilgan  tr u b k a d a   hosil  b o ‘ladi.  S h u n d ay  qilib,  o d a m n in g o v o z   apparati 

o ‘zi  bilan  m u r a k k a b   tizimni  tashkil  qiladi.  U n in g   harakati  natijasida 

tovush  hosil  b o 'l a d i .  O v o z apparatining b a r c h a   funksiyalari  bir-biri  bilan 

bogMangan  h o l d a ,  b o sh   miya  p o ‘stlog‘iga  b o ‘ysunadi.

Ovoz  hosil  b o ‘lish  m exanizm i juda  m u ra k k a b  b o ‘lganligi  sababli ju d a  

kam  o ‘rganilgan.

X IX   asr  o ‘rtalariga  kelib,  fiziologik  va  akustik  o ‘rganish  m e to d la n  

y u z a g a   k e l g a c h ,   o v o z   hosil  boMish  m e x a n i z m i n i   ilm iy   j i h a t d a n  

tushuntirishga  i m k o n   tugMldi.  Bu  davrga  kelib  fonatsiya  nazariyasida 

mioelastik  n a z a riy a   yuzaga  keldi,  uning  asoschisi  Ferron  (1.  M aksim ov, 

1987-y.)  h isoblanadi.  Ovoz apparatida ovoz boylamlari  kuchsiz te branadi, 

ularning t e b ra n is h i  chastotasi ovoz boylam lari  t o ‘qimasining elastikligiga 

bog‘liq.  M io e la s tik   nazariyaga  ko'ra  ovoz  hosil  boMishining asosiy  sababi 

traxeya va k ek ird ak n in g  ichki  muskullariga havoni ko‘rsatadigan bosimidir. 

Ovoz  hosil  boMish  vaqtida  ovoz  burmalari  o ‘rtasida  ularning  muskullari 

va  b u rm a   osti  b o s im i  natijasida  o 'zaro   bogMiqligi  yuzaga  keladi,  b u n d a  

traxeyada  h av o  b o s im i qan ch alik  kuchli  boMsa, boylam   shunchalik kuchli 

qarshilik  k o 'r s a ta d i.  N a fa s  muskullarining  m urakkab  tizimi  traxeya  va 

bronxlam ing ichki bosim i doimiyligini t a ’minlaydi va  u yoki bu tovushning 

t o ‘g ‘ri talaffuziga y o r d a m   beradi.  Fonatsiya vaqtida ovoz  boylamlari  havo 

b o sim ig a   t o ‘la   b o g ‘liq  boMmaydi,  a k s i n c h a ,   m a rk a z iy   n e rv   tiz im i 

boshqaruvi  o s tid a   nafas organlarining  muskullari  tonusini  faol  boshqarib 

turadi.  B o y la m   osti  bosim ini  o'zgartirish  kerak  boMib  qolganda,  bosh 

miya  p o ‘stlo g ‘i  z a r u r   c h o ra   ko'radi.  Y a ’ni  kekirdak  va  ovoz  boylamlari 

muskullari  t o n u s i n i   o ‘zgartirib,  tebranish  chastotasini  pasaytiradi  yoki 

orttiradi.  Bu j a r a y o n   m u rak k ab   reflektor  usuli  orqali  eshitish  analizatori 

ishtirokida  b o sh q arilad i.

J.  Van  d e n   B erg  (1958)  aytishicha,  ovoz,  boylamlarini  tebranish 

h a r a k a tig a   s a b a b   k e k i r d a k d a   yuzaga  k elu v ch i  a e r o d i n a m i k   m uskul 

harakatlari  va elastik  kuchlarning birgalikdagi t a ’siridir.  R.  Husson  (1950)

---

ovoz  hosil  bo'lish  fiziologiyasini  o 'rg a n g a n   h o ld a   o v o z   hosil  b o lis h in i 

neyroxronaksik  nazariyasini  yaratdi.  R.  H u sso n   va  u n i n g   tarafdori  T. 

F rint  (1969)  lam in g   hisoblashicha,  ovoz  boylam lari  h a v o   o q im i  t a ’sirida 

tebranm aydi,  balki  bosh  m iyadan  kekirdak  osti  nerviga  keluvchi  nerv 

impulslari  ta'sirida  d o im iy   ravishda  qisqarib  b o 's h a s h i b   tu radi.

T a jr ib a   m a ' l u m o t l a r i g a   t a y a n g a n   h o l d a   u l a r   o v o z   b o y l a m l a r i  

muskullarining qisqarishi qaytuvchi  nerv impulslari  chastotasiga teng degan 

x u lo sa g a   k e ld ilar.  J.  P e r c llo   (1 9 6 2 )   f o n a t s i y a n i n g   m u k o u n d u l y a r  

nazariyasini  olg‘a surdi,  unga  k o 'ra   ovoz b o y la m la rin in g  tebranishi  shilliq 

q a v a tn i  ixtiyoriy  t o l q i n s i m o n   h a r a k a t i   bo*lib,  s h i l l i q   q a v a t  ovoz 

boylamlarini  qoplab turadi.  T o l q i n s i m o n   harakat  s u b x o r d a  qism ida  hosil 

b o ‘lib,  yuqoriga,  oldinga,  orqaga tarqaladi,  ovoz b o y la m la rin in g  chetidan 

o ‘tib  yuqorida  kekirdak  qorin ch asig a  yaqin jo y d a   y o ‘q o la d i.  Bizningcha, 

bu  nazariya  fonatsiyani  m e x a n ik   nuqtayi  n a z a r i d a n   tu s h u n t i r a d i   va 

kekirdak muskullari  bilan  markaziy  nervtizim i  o ‘rtasida  b o g liq lik n i ochib 

b era  olm aydi.  Bir  q a t o r   rus  o lim la ri  ovoz  b o y l a m l a r i n i n g   te b ra n ish  

chastotasi  og‘iz  b o ‘shIig‘idagi  s u n ’iy  bo sim n in g   o 'z g a ris h i  bilan  bog'liq 

deydi.  O g‘iz bo‘shlig‘ida b osim ning qaylishi asosiy o v o z to n i  chastotasining 

kamayishi  yoki  u m u m a n   yo'q olishiga  olib  keladi,  b o s i m n i n g   pasayishi 

e s a   o v o z n i n g   a s o s i y   t o n   c h a s t o t a s i   o r t i s h i g a   o l i b   k e l a d i ,   o v o z  

boylam larining  reaksiyasi  og'izdagi  bo sim n in g  o ‘z g a rish   tezligiga  bog'liq.

Ovoz  -   bu  insonning  ovoz  apparati  hosil  q ilu v c h i  turli  tovushlar 

yig‘indisidir.  O voz  n u tq iy .  kuylovchi  va  s h iv irlo v c h i  b o l a d i .   Inson 

baqirishi,  ingrashi,  turli  to v u sh lard a  taqlid  qilishi  m u m k i n .   Biz  qan d ay  

tovushni  olmaylik,  barchasi  fizik  hodisa  b o l i b ,   a k u s t i k a d a   o'rganiladi. 

T o v u sh   yaxshi  o ‘rg an ilg a n   b o ‘lib,  u n in g   q o n u n i y a t l a r i   a n iq la n g a n . 

Kuylovchi  yoki  nutqiy o vozn in g   birgina tovushi  h a m   a k u s tik  aham iyatga 

egadir.  Uni  bilgan  holda  ovozn in g   kerakli  xususiyatlarini  yuzaga  keltirish 

m u m k in .  Tovush  d e g a n d a ,  akustikada  tebranish  va  t o ‘lqinlarning  zieh 

m u h itd a   tarqalishi  tu sh u n ilad i.  O voz  tovushi  t o l q i n   k o krinishida  havo 

qismlarining tebranishidir.  Bu  toMqinlar ovoz b o y la m la r id a   yuzaga  kelib, 

ularni  bir-biriga yaqin joylashgani,  tarangligi  n atijasida  h a v o   oqim i  o ‘tib, 

boylam osti  bosimi yuqori  va  nerv  impulslarining t a ’sirida tebranish yuzaga 

keladi.  Tovush  t o l q i n l a r i   kekirdakda  hosil  b o ‘lib,  faqat  tashqariga  emas, 

organizm ning  ichki  t o ‘q im a la rid a   h a m   tarqalib,  b o s h ,  b o ‘yin,  k o ‘krak 

t o ‘qim alarida  tebranish  hosil  qiladi,  shunga  k o ‘ra  o v o z   t o ‘lqinlarining 

bir  qismigina  tashqarida  ta rqalib  eshituvchining  q u l o g 'i g a   yetib  boradi. 

Q o ‘shiqchilarning pedagogikasida "ovozli  nafas” d e g a n   t u s h u n c h a   mavjud 

boMib,  uni  og‘iz  bo*shlig“ining  turli  qism larida  k u z a tish   tavsiya  etiladi. 

Shuni esdasaqlash  kerakki,  tovush  yopiq ovoz pay id a  hosil  b o l i b ,   akustik 

q o n u n iy a t  asosida  hav o d a  tarqaladi.  Havo  esa  t o v u s h d a   aero d in a m ik  

q o n u n iy atlar  asosida  tarqaladi.

Biz eshituvchi  tovushlar orasida  m a ’lum  b a la n d lik k a   ega  tonli  tovush

---

va  ovozlarni  n o m a 'l u m   balandlikka  ega  b o 'lg an   shovqinlarni  farqlash 

m u m k in .  I n s o n n in g   ovoz  ap p aratid a  gapirish  va  kuylash  vaqtida  h a m  

tonli,  h a m   shovqinli  ovozlar  yuzaga  keladi.

B a rc h a   unli  to v u sh lar  tonli,  barcha  jarangsiz  u n d o sh la r  shovqinli 

xarakterga  egadir.  M usiqa  esa  tonli  tovushlar  qirolligidir.

O v o z n in g   b a r c h a   k o ’rinishlari  vaqti  m o b a y n id a   uch  akustik  tovush 

oMchovining  o ‘zgarishi  natijasidir.  Bular:  tebranish  chastotasi,  ularning 

a m p litu d a s i  va  m u r a k k a b   to v u s h la r   ta rk ib i,  u la rn in g   s p e k tri,  ya  ni 

balandligi,  k u ch i,  tembri.

Tovush balandligi  -  bu t o l q i n l a r  harakati  chastotasini  subyektiv qabul 

qilishidir.  H av o   tebranishlari  q anchalik  k o ‘p  b o ‘lsa,  tovush  shunchalik 

b a la n d   b o l a d i .   K ek ird a k   a n i q r o g 'i ,  o v o z  b o y la m la ri  yig‘iluvchi  va 

yoyiluvchi  to 'lq in la r hosil  boMishi  m um kin  b o ‘lgan yagona joy hisoblanadi. 

B oylam larning tebranish vaqtida  necha  m arta bir-biriga tegib,  bir-biridan 

uzoqlashishi  va  blinda  q a n c h a   havoni  chiqarish,  paydo  boMgan  tovush 

chastotasini  belgilaydi.  ToMqin  uzunligi  d egan  tu sh u n ch a  ham   b o'lib,  u 

h a r   ikki  h av o   b o l a g i ,   y a ’ni  boylam lar  ochilishi  va  yopilishi  o ‘rtasidagi 

vaqt  bilan  o l c h a n a d i .   ToMqinning  tarqalish  chastotasi  bir  xil  b o l g a n i  

sababli  (342  m )  ularning  t o ‘lqinlari  bir  sekund  ichida  bosib  o ‘tadi.  Shu 

y o ‘sinda t o l q i n   uzunligi  tovushning balandligini aks ettiradi.  U z u n  t o ‘lqin 

va  qisqa  Tebranish  —  bu  past  tovush,  qisqa  t o ‘lqin  va  k o ‘p  teb ran ish lar  — 

bu  b a la n d   tovushlardir.

O v o z  

k u c h i  -   bu  t e b r a n is h   h a ra k a tla ri,  u la rn in g   a m p litu d a s in i 

subyektiv  sezish  b o l i b ,   u larn in g   chastotasi  bilan  b o g l i q   em as.  Agar 

f o rtep ian o   klavishini avva!  bolg‘a ch a bilan sekin,  keyin qattiqroq  urganda 

u ning  o v o z  balandligi  o ‘zgarm aydi,  balki  tebranish  kuchigina  o 'z garadi. 

Ikkinchi  k o 'rin is h d a   havo qismlarining tebranishi  kuchli bo'lib,  ular bizga 

subyektiv  ta rz d a   balan d ro q   tuyuladi.  Ovoz  kuchi va balandligi  kekirdakda 

hosil  b o ’lib,  b o y lam   osti  bosim i  natijasida  o'sadi.  Ovoz  tirqishi  orasida 

havo q a n c h a lik  kuch  bilan  otilib chiqsa,  shunchalik energiya k o ‘p bo'ladi. 

Havo  q ism la rin ig   tebranish  am plitudasi  katta  boMadi,  quloq  pardasiga 

bosim   kuchli  b o l a d i .   Boylam  osti  bosim ining  kichik  qismigina  tovushga 

aylanadi.  K ek ird ak   muskullari  nafas chiqarishda  qatnashuvchi  m uskullar 

bilan b o y la m   osti  bosim ining ortishiga  y a ’ni, akustik energiyaning tovush 

energiyasini  ortishiga  olib  keladi.  U  kekirdakda  yuzaga kelib.  b u n d a   nafas 

va  k e k ir d a k   m u s k u lla ri  h a m   ishtirok  eta d i.  K eyinchalik  b u   to v u sh  

energiyasi  y o 'q o lib   h ech  q a c h o n   balandlashm aydi.  R.  Husson  (1962) 

aytishicha,  tovush  energiyasining  1 / 1 0 - 1 / 5 0  tovush energiyasi kekirdakda 

hosil  b o l a d i   va  o g ï z   b o ‘shlig‘¡dan  chiqadigan  qolgan  qismi  esa  bosh, 

b o ‘yin va  k o 'k ra k d a  tebranish  hosil  qilishga sart bo'ladi.  M a'lu m k i, tovush 

kuchi  d etsib allard a  (db)  o l c h a n a d i .

---

B o la la r  o v o zin in g   riv o jla n is h i

Bolalar  ovozining  rivojlanishi  shartli  ravishda  bir  ne c h a   d a v r la r g a  

b o ‘linadi:  m a k ta b g a c h a   6 - 7   yoshgacha,  m u ta tsiy a g a c h a   6 - 7   y o s h d a n

13  yoshgacha,  m utatsiya  1 3 -1 5   yosh  va  m u ta tsiy a d a n   keyingi  1 5 - 1 7  

yosh.  M aktabgacha yoshdagi bolalarda  fon atsiy a  hiqildoq m u s h a k la rin in g  

k u ch sizlig ig a  b o g ‘liq  b o 'l g a n   h o l d a   u n i  p a y c h a l a r i n i n g   c h e t l a r i n i  

taranglashuvi  natijasida  yuzaga  keladi.  O v o z   chiqarish  diap azo n i  5 - 6  

notadan  iborat.

M u tatsiy ag ach a  b o ‘lgan  d avrda  o v o z   hosil  b o ‘lishi  o r g a n l a r i n i n g  

a n a to m ik   o ‘tishi  hiqildoq  apparati  r e ts e p to rla rin in g   rivojlanishi  b i l a n  

parallel  ravishda  tugallanadi,  12  y o s h d a   jo y la sh ish   o ‘rni  va  m o rfo lo g ik  

tuzilishiga  k o ‘ra  u  k attalar  retseptor  a p p a r a tig a   t o kg ‘ri  keladi.  B o la la r  

ovozi  asta-sekin te b ra n a d i,  uning d i a p a z o n i  11—22  notagacha  k e n g a y a d i.

O v o z   m u ta ts iy a s i  ( l o t i n c h a " m u t a t i o ,'- o * z g a r i s h ,   ta la ffu z )  o v o z  

a p p a r a t i d a   o ‘z g a r i s h   k u z a tilis h i  va  b u t u n   o r g a n i z m d a   e n d o k r i n  

sistemasining  o ‘zgarishi,  jinsiy  yetilish  davri  natijasida  yuzaga  k ela d i. 

Yoshga qarab bolalar ovozining kattalarnikiga  o ‘tish vaqti  m utatsiya  davri 

deyiladi.  Fiziologik  k o ‘rinish  1 3 - 1 5   y o s h d a   kuzatiladi.

0 ‘g ‘il  bolalarning ovoz  apparati  sh u   v a q td a   te z  va  notekis o ‘sadi.  q iz  

bolalarda  hiqildoq  rivojlanishi  sekinlashadi.  Jinsiy  yetilish  davrida  e r k a k  

va  ayol  hiqildoqlari  aniq  ajralib  tu ru v ch i  xususiyatga  ega  b o ‘ladi.  Balki 

jinsiy  yetilish  vaqtiga  qarab  m utatsiya  davri  o kzgarib  turadi.  J a n u b d a  

y a s h o v c h ila rd a   m u ta ts iy a   s h i m o l d a   y a s h o v c h i l a r g a   q a r a g a n d a   e r t a  

rivojlanadi  va j u d a   o ‘tk ir  kechadi.

Qiz  bolalarda  odatdagiday  ovoz  bolalik  ohanglarini  y o ‘qotib,  a s t a -  

sekin  o ‘zgaradi.  Bu  mutatsiya  emas,  balki  o v o z  evolutsiyasidir.  F a q a tg in a  

a l o h i d a   h o l l a r d a   o v o z n i n g   se z ila rli  o ‘z g a r i s h i ,   o v o z  a p p a r a t i n i n g  

yaxshilanishi,  o ‘sishi  va  paydo  b o ‘lishida  q a ttiq   o ‘zgarish  kuzatiladi.

Eng  katta  farqi  erkak  va  ayol  h iq ild o g ‘ining  oldingi-orqa  o ‘l c h a m i  

kattalanishi  bilan  ifodalanadi,  shuning  u c h u n   o ‘g ‘il  bolalar un  p a y c h a la ri 

yarim  m arta  u zunlashadi,  qiz  bolalarda  esa  faqat  1/3.  0 ‘g ‘il  b o la la r d a  

h a m   mutatsiya  sekin  kechishi  m u m k in ,  u n d a   ovoz  funksiyasi  a s ta - s e k in  

o ‘zgarib  boradi.  M utatsiyaning  o ‘tk ir  k e c h is h id a   o ‘g ‘il  bolalar  ovozi  b i r  

aktavaga  pasayadi,  xirillash  paydo  b o l a d i ,   b a la n d   ovoz  tem bri  b i r d a n ig a  

faltsetga  sirpanadi.  Blinda  ovoz  "sinishi"  b o ‘lib  o ‘tadi.  Ba’zida  o ‘s m i r l a r  

o ‘z  ovozlaridan  foydalanishga  uyaladilar.

Mutatsiyaning  davomiyligi  bir  n e c h a   o y d a n   2 - 3   yilgachadir.  B u t u n  

m utatsiya  davri  u ch   bosqichga  b o l i n a d i :   b o s h la n g ‘ich,  asosiy,  avjiga 

chiqqan  va  tugallangan.  Boshlang‘ich  b o s q ic h   un  paychalarining  k a t t a  

b o ‘lm agan  gipirimiyasi  (qizarishi)  bilan  xarakterlanadi.  Asosiy  b o s q i c h  

b u tu n   hiqildoqning  shilliq  qavati  g ipirim iyasiga  t o ‘g ‘ri  keladi,  b a ’z i d a  

orqa  3 -u n   paychalarining  birikmaganligi  t o ‘g ‘ri  burchakli  u c h b u r c h a k

---

shaklida  paydo  b o 'l a d i   ("m u tatsio n   uchburchak").  U n   paychalarining 

sinxronli,  s h u n in g d e k ,  assinxronli  tebranishi  tashqi  va  ichki  hiqildoq 

mushaklari,  nafas  olish  va  o v o z  hosil  bo'lishining guvohiigini  belgilaydi. 

Avjiga  chiqqan  b o s q ic h d a   o v o z  mutatsiyasi  k o 'p ro q   qiynaladi.

M utatsiyaning  tu g a lla n u v c h i  bosqichini  katta  o d a m n in g   ovoz  hosil 

b o l i s h   mexanizm i  m u sta h k a m la y d i.

M utatsiyadan  keyingi  d a v rd a   ovoz  apparatining  yengil jarohatlanishi 

ovozning  tez  c h a r c h a s h i  kuzatiladi.  Bu  davr  bir  ne c h a   oy  davom   etadi, 

d iapazonini  kengay tirad i,  individual  tem br,  balandlik,  ovozning  kuchi 

aniqlanadi.

Logoped  ovoz  a p p a r a t i n i n g   tuzilishi  va  funksiyasini  bilishi,  turli 

yoshdagi  bolalar  h iq ild o g ‘ining  anatom ik  va  fiziologik  asosini  aniqlashi 

kerak.  Ovoz  rejimi  m u ta tsiy a  vaqtida  individual o ‘tkir kechuvchi jarayonga 

b o g l i q .   Jim jitlik   b a ’zi  h o l l a r d a   hiqildoq  sh illiq   q a v a tin in g   k u c h li 

shishishida  tavsiya  etilishi  m u m k in .  Mutatsiya  davrida  o 'sm irn in g   ovoz 

a pparatini  ayash  lozim .  N u t q q a   tushadigan  o g ‘irlik  m e ’yorida  b o ‘lishi 

kerak,  ovozni  k u c h a y tirm a s lik ,  tezlashtirmaslik  kerak.  Saqlangan  ovoz 

rejimiga  rioya  qiim aslik,  u z o q q a  cho'zilgan  z o ‘r b erishda ovozning  katta 

yuklanishi  hiqild o q n in g   ichki  mushaklari  funksiyasining  buzilishiga  olib 

kelishi  mumkin.

Mutatsiya  davrida  saq lash   choralariga  rioya  qilish  lozim.  Birinchi 

navbatda erkaklarovozini s u n ’iy tezlashtirish jarayonini shakilantirish tavsiya 

etilmaydi.  0 ‘smirni  tin c h g i n a   asta-sekinlik  bilan  k attalar  ovoziga  ega 

b o lish ig a   o'rgatishga  y o r d a m   berish  kerak.  Kuylash  va  muloqot  qilishda 

ovozni  jadallashtirishga  y o ‘l  q o ‘ymaslik  kerak.  H a r  qanday  ovoz  o g ‘irligi 

chegaralangan bo'lishi  kerak,  b o lm a s a  hirillash  paydo b o lg a n d a .  Mutatsiya 

davrini  yengitlashtirish  u c h u n   organizmni  chiniqtirish, jismoniy  og‘irlikni 

dozalash, 

0

‘sm irning  m e h n a t i   va  dam  olishini  t o ‘g ‘ri  taqsimlash  foydaii.

O v o z   b u z ilish la rin in g   ctio lo g iy a si

T o ‘Iiq  ovoz  o v o z  a p p a r a tin i  hosil  qiluvchi  o rg an lar  o 'z a r o   moslikda 

ishlaganlaridagina  y u z a g a   keladi.  Ulardan  birining  patologik  holati  harn 

ovozga  salbiy t a ’sir e ta d i.  O v o z  apparati  tuzilishiga  kirmagan  a ’zolarning 

kasallanishi  h a m   u n i n g   toMiq  ishlamasligiga  olib  kelishi  mum kin.

Bu  a ’zolar  q a to rig a   birinchi  navbatda  nerv  tizim i  kiradi.  C h u n k i 

kuylash  va  so 'z la sh d a   m a r k a z iy   ham da  periferik  nerv  tizimlari  katta  rol 

o ‘y n ay d i.  P o 's t l o q   l a o l i y a t i n i n g   n o r m a d a n   o r tib   ketishi  va  u n in g  

torm ozlovchi  t a ’siri  o s tid a   p o ‘stloq  osti  markazlari  b o ‘shashib  qoladi. 

Bu  m arkazlarning  q o ‘z g ‘aluvchanligi  ortib  ketishi  natijasida  bir  q a to r 

patologik  holatlar  y u z a g a   keladi:  ichki  a ’zolar  q o n   tom irlarining  uzoq 

vaqt  qisqarib  turishi,  o s h q o z o n - ic h a k n in g   sekret  ishlab  chiqarishi  va 

harakatining  buzilishi,  ichki  a ’z o lar  to 'q im alarid a  kasallikning  vujudga 

kelishi.  ularning  b a r c h a   o v o z   apparati  ishiga  salbiy  t a ’sir  k o ‘rsatadi.

---

N u tq n i  talab  etuvchi  kasb  egalarida  ovoz  buzilishi  ru h iy   travmalarga 

olib  kelib,  unga bir q a n c h a   faktorlarning t a ’siri  n a tija s id a  nerv kasalliklari 

kelib  chiqishi  m u m k in .  B em o rlar  b u n d a   d iq q a tla rin i  ovozn in g   sifatiga 

q a r a t a d i l a r .   Bu  b e m o r l a r d a   d i s f o n i y a -   t e z   c h a r c h a s h ,   h is s iy  

o ‘zgaruvchanlik,  uyqusizlik bilan  um um lashib keladi.  O v o z ustida ishlashni 

d av o m   ettirib,  ular  o ‘z  so g ‘Iiqlariga  k o ‘proq  z a r a r   yetkazadilar.  Yaqqol 

k o ‘zga  tash lan u v ch i  n e rv   buzilishlariga  ega  b e m o r l a r   psixonevrolog 

huzuriga  borib  davolanishlari  kerak.  Nevrozlarga  t a y a n g a n   holda  kuchli 

ruhiy travmalar natijasida  kelib chiquvchi ovoz buzilishlarini tushuntirishga 

h a ra k a t  qilam iz.  N e v r o z   n o r m a l   nerv  f a o l i y a t i n i n g   "uzilishi"  bilan 

x a r a k te r la n ib ,  b u n d a   q o ‘z g ‘a t u v c h i  va  t o r m o z l o v c h i   n e rv   faoliyati 

o ‘rtasidagi  bog'liqlik  y o kqoladi.  U  h ay ajo n la n ish ,  ichki  kechinm aiar, 

xafagarchiliklar  natijasida  kelib  chiqadi.

V.A.  Kurheva  (1986)  aytishiga  ko'ra  d is fo n iy a n in g   b a rc h a   formalari 

m o n o   va  p o lietio-patogenetik  shaklda  p six o e m o tsio n a l  va  barometrik 

faktorlar  t a ’siri  ostida  b o ‘ladi.

O v o z   hosil  b o ‘l i s h i d a   q o v u r g ‘a la r ,  k o ‘k r a k   q a f a s i n i n g   p astk i 

kengayuvchi  qismi  h a m d a   diafragm a  k a tta   rol  o 'y n a y d i .   D iafragm a 

nervning  kesib  tashlanishi  natijasida  kuylash  va  s o ‘z la s h d a   bir  qancha 

qiyinchiliklar kuzatiladi,  b a 'z a n   ovoz  u m u m a n   y o ‘qolishi  m u m k in .  Ovoz 

apparatining  norm al  ishi  nafas  olish  va  chiqarish  m u sk u llarin in g   o 'z a ro  

m oslikda  ishlashiga  b o g l i q .

F u nksional  o v o z  buzilishlari  boMgan  b e m o r l a r n i   p n e v m o g ra fiy a  

qilinganda gapirish ja ra y o n id a  va tin ch   h o latd a  n afas buzilishi  mavjudligi 

a n i q l a n a d i .   0 ‘p k a n i n g   k i c h i k   u c h a s t k a s i d a g i   s h a m o l l a s h   h a m  

diafragmaning  harakatchanligini  kamaytiradi.  Bu  o ‘z  navbatida,  ovoz 

hosil  b o ‘lishiga  t a ’sir etadi,  ovoz  tez  charchaydi,  u n i n g  te m b ri  o ‘zgaradi, 

d ia p a z o n i  pasayadi,  o v o z g a   o z g in a   n a g ru z k a   b e r i l g a n d a   k ekirdakda 

o g 'riq la ry u z a g a   keladi.  O vo zn in g  akustik  xususiyati  b uziladi.  Spazm alar, 

b o ‘g ‘ilishning  qaytalanib  turishi  bo'lishi  m u m k in .

F.F.  Zasedatelev (1934)  q o 4shiqchilarda tekshirish o 'tk a z ib ,  ular kuylab 

b o ‘lganlaridan so ‘ng q o n  bosimi  va pulsning ortib  ketm aganligini  aniqlash 

m um kin.  U, shuningdek,  o ‘pka kasallanganda ovoz  kuch in in g  kamayishini 

h a m   aytib  o ‘tgan.

K o 'k ra k   qism idagi  a ’z o la rin in g   su ru n k a li  k a s a lla n is h i  n atijasida 

d iafragm aning  norm al  faoliyati  buzilishi  h a m   o v o z  hosil  b o l is h ig a  salbiy 

t a ’sir etadi.  Ovoz  apparati  o ‘sishi  va  rivojlanishi  in s o n n in g   b utun  hayoti 

m obaynida  ichki  sekretsiya  bezlari  t a ’siri  ostida  b o ‘ladi.  B unda  m u h im  

o lrin  jinsiy  bezlarda  b o ‘ladi.  Qiz  bolalarda  jinsiy  yetilish  vaqtida  ovoz 

buzilishlari  kekirdakda  o g ‘riqlar,  quruqlik,  xirillash  va  b o ‘g ‘ilish  bilan 

kechadi.  Bu,  o d a td a ,  o ‘tk ir   shamollashni  n o t o ‘g ‘ri  davolash  natijasida 

kelib  chiqadi  d eb   h a m   t a ’kidlanadi.

Ovoz  apparatidagi  buzilishlar asosan  80  y o s h d a n   k ey in   yuzaga  kelib,

---

bu  to 'q im a la r  egiluvchanligining y o ’qolishi,  ko'k rak qafasi va um urtqadagi 

o ‘zg a rish la r  u l a r n i n g   k a m h a r a k a tc h a n   b o ‘lib  qolishi  n atijasida  kelib 

chiqadi.  O v o z   o ‘zgarishlari  biologik  yosh,  m uskullar to nusining  u m u m iy  

pasayishi  bilan  b o g ‘liq.  O 'p k a n in g  tiriklik sig‘imi  pasayadi,  nafas chiqarish 

soni qisqaradi,  o ‘p k a d a  havo qolib ketishi  kuzatiladi.  Eshitishning pasayishi 

o ‘z  navbatida  yuqori  to vushlam i  n o to ‘g ‘ri qabul qiiishi va intonatsiyaning 

o ‘zgarishiga  olib  keladi.  H.  O yer  va  L.  Deal  (1985)  ovoz  bilan  o ‘qish 

teziigi va p a u z a n in g  uzoq c h o ‘zilishini yoshga bog‘Iaganlar.  Tekshirishlai^a 

ko‘ra  kek salard a  n u tq   tem p i  sekinlashgan  va  pauzalar  uzoq  cho'z ilishi 

aniqlangan.  S h u n in g d e k ,  turli jinslarga  m a n su b   kishilar o ‘qishidagi  farq 

ham   a n iq la n g a n .

L.  V an   d e r   H o v e n   (1928)  ovoz  buzilishlari  va  q a lq o n s im o n   bez 

faoliyatining  buzilishi  o'rtasidagi  bog'liqlikni  birinchi  bo'lib  aniqlagan. 

U  bir  q a t o r   belgilarni  batafsil  yoritib  berdi.  Bu  kasallik  bilan  o g ‘rigan 

nutqiy  kasb  eg alarid a  ovozning  te z  charchashi,  kuchsizlanish,  xirillash, 

yuqori  t o v u s h la r n in g   y o ‘qolishi  natijasida  ovoz  diapazonining  pasayishi 

kuzatilgan.  O v o z   o ‘ziga xos bo'Igan  tem brni  y o ‘qotadi  va ovoz  boylamlari 

m u s k u l l a r i n i n g   t o n u s i n i   pasayishi  o q i b a t i d a   xira  b o ‘Iib  q o la d i.  A. 

M itrin o v ic h -M o d ja y e v sk a   (1965)  va  N.  G .  G ab d u lin   60%  g ipoterioz 

bilan  o g ‘rigan  b e m o r la r d a   ovoz  boylam larining  funksional  buzilishi  bilan 

birga  u l a r d a   lo y q a s i m o n   shish  boMishini  aniq lag an .  S h u n in g d e k ,  u 

b e m o rla rd a   b ro d ik a rd iy a ,  terining  quruqligi  va  oqishligi  kuzatilgan.

I.  M a k s im o v  (1987)  kritinizm bilan  og'rigan bemorlarda  kekirdakning 

infantil,  o v o z   d ia p a z o n in in g   qisqarishi  va  ovoz  tem brining  o*ziga  xos 

o ‘zgarishini  a n iq la g a n .

Buyrak  usti  bezlari  po*st!og‘i  funksiyasida  kamchiliklarning  b o lis h i 

ovoz  k u c h s iz lig i,  te z   c h a r c h a s h ,  kechga  yaqin  ovoz  d i a p a z o n i n i n g  

qisqarishiga olib keladi.  Bu  kasallikka ten  pigmentatsiyasi tashxisi  qo'yiladi. 

Bu  k o ‘p in c h a   n afas  olishning  buzilishi  va  afoniya  bilan  birga  keladi.

Buyrak  usti  b ezlari  q obig'i  funksiyasining  ortib  ketishi  ayollarda 

virilizatsiyaga olib keladi.  Bunda ovozning past, erkaklarnikiga o'xshashligi, 

d ia p a z o n n in g  qisqarishi,  tessiturasining kamayishi  kuzatiladi.  Buyrak  usti 

bezlarining  m iy a   qavati  adrenalin  ishlab  chiqaradi.  Bunda  ularni  olib 

tashlash  ta v siy a   etila d i.  S u ru n k a li  ta n z ilitd a   b o d o m c h a   b e z la r in in g  

lakunalarida yiring yig‘ilgan b o is a ,  bunda konservativ usul  foyda bermaydi, 

aksincha,  b e m o r s o g ‘lig‘iga zarar qiluvchi  holatlar yuzaga kelishi  m u m k in , 

b u n d a  tan zille k to lo g iy a   usuli  tavsiya  qilinib,  uni  ovoz  hosil  boMishining 

o ‘ziga  xos xususiyatlarini  biluvchi  mutaxassisga o ‘tkazishi  lozim.  O d a td a , 

tanzillektologiyadan s o ‘ng tanglay kamalagi va yumshoq tanglay chandiqlar 

qoladi,  bu  o ‘z  n a v b a tid a   ovoz  funksiyalarining  buzilishiga  sabab  b o ‘ladi.

V .G .  Y e r m o l a y e v   va  u n in g   safdoshlari  (1970)  ta n z ille k to lo g iy a  

texnikasiga  b ir   q a n c h a   talablar  qo'y adilar,  c h u n o n ch i  b o d o m c h a   bezlari 

orqasiga  10  m l  a n e s te z ik   suyuqlik  yuboriladi,  5 - 7   d a q iq a d a n   s o 'n g

---

operatsiya  qilish  tavsiya  etiladi.  Bu  davrda  su y u q lik   suv  shim uvchi  t a m ­

p o n   rolini  bajaradi.

Ovoz  buzilishlari  b a ’zan  turli  kasalliklam ing  sim p to n i  sifatida  h a m  

n a m o y o n  boMishi  m u m k in .  Shu sababli  ovoz  b u z ilish id a n   shikoyat  qilgan 

bemorlarga har t o m o n l a m a  tekshirish va  reabilitatsiya ishlarini  o ‘z vaqtida 

o ‘tkazish  lozim.

Ovozning  xirillashi,  te z  charchashi  va  a f o n iy a n in g   yuzaga  kelishi 

asosan  qandli  diabct  bilan  o g ‘rigan  b c m o rla rd a   kuzatiladi.

R.V.  K o fa n o v   ( 1 9 7 2 )  q a n d li  d ia b e t  b i l a n   o g ‘rigan  b e m o r l a r n i  

l a r i n g o s k o p i y a   q ilib   t e k s h i r i b ,   k e k i r d a k n i n g   o v o z   hosil  q ilu v c h i 

funksiyasining  buzilishini  aniqlagan.

O d am larda  ovozn in g   shakllanishi  u c h u n   eshitish  yaxshi  rivojlangan 

b o l i s h i   kerak.  Z a if   eshituvchi  kishilar  m axsus  a p p a ra t  taqib,  ja m iy a t 

hayotiga  moslashishlari  m u m k in ,  biroq  nutqiy  kasb egalari z a if eshituvchi 

b o ‘)ishlari  m u m k in   em as.

M a ’luniki,  burun  b o ‘shlig‘i  h a m   m u h im   k u ch ay tiru v ch i  funksiyani 

bajaradi.  Ovozga tem brni beradi.  Burun b o ‘shlig‘i  va b u ru n  oldi bo'shlig‘ini 

intervatsiya qiluvchi  uchlam chi nervning t a ’sirlanishi  kekirdak muskullarini 

qisqarishiga  va  b o 's h liq n in g   normal  kuchaytiruvida  o v o z  kuchini  oshirib 

yorqinlik beradi.  Burun  va burun oldi  b o ‘shliqlarning kasallanishi  ularning 

shilliq qavatini  ishishi  bilan  kelsa,  bu  nafas olishga  va o v o z  nutqiga salbiy 

t a ’sir ko'rsatib ovoz  ap p a ra tid a   funksional  buzilishlarni  keltirib chiqaradi 

va  ovozning  d in am ik   xususiyatlari  y o m o n la s h a d i,  o v o z d a   xunuk  to n la r  

paydo  b o la d i.

Bir  q a t o r   o l i m l a r   V .G .  Y e rm o la y e v ,  M .S .  M ix a y lo v   va  P.Y e. 

Shamsiyevalar  b u ru n d a n   nafas olish  holati  buzilgan  kasallarni  tekshirib, 

ularda funksional  buzilishlarni  nerv reflektor m ex an izm i  bilan boglaganlar.

Davolov  n orm alarini  tanlashda  konservativ  usu llard an   foydalanish 

k o ‘p  afzalliklarga  ega.

Tanglay b o d o m c h a   bezlari  yum sh o q   tan g lay   va  m u sk u llar  harakatini 

chegaralaydigan  b o ‘lsa,  kuylashda  xalal  beradi  va  h a lq u m n in g   qisilishiga 

y o ‘l  bermaydi.  U larn in g   kattalashishi  ovoz  te m b r in i  o ‘zgartiradi.

Ovoz  buzilishlarining  kelib  chiqish  sa b a b la ri  va  mexanizmi

Ovoz buzilishlari  kelib chiqishiga ko'ra  m arkaziy va periferik qismlarga 

b o ‘linadi,  ularning  h a r   biri  organik  va  funksional  b o l i s h i   m um kin.

Ovoz  buzilishlari  m exanizm i  hiqildoqda  n e r v - m u s k u l  apparatidagi 

h a m d a  ovoz b o ‘lmaIarida  paydo b o la d ig a n   o d d iy  g ip o  yoki gipertonuslar 

va  ular  harakatidagi  o ‘zgarishlar  xarakteriga  b o g ‘liq.

O rg an ik   ovoz  buzilishlari.  Organik  ovoz  buzilishlari  asosan  ovoz 

ap p aratid a  a n a to m ik   o ‘zgarishlar  yoki  surunkali  sh a m o lla sh   natijasida 

paydo  b o ‘ladi.

Periferik xarakterdagi  organik ovoz  buzilishlari  a so sid a ovoz apparati

---

kasalliklari:  u n   paychalaridagi  tugunchalar,  b o 'g ’iz  va  im  paychalarining 

p apilam atozlari  ( o ‘sim talar),  b o ‘g ‘iz  stenozi,  jarohatlanishlar,  kuyishlar 

yotadi.  Bular  p e rife rik   xarakterdagi  organik  ovoz  buzilishlarini  keltirib 

chiqaradi.  O r g a n ik   o v o z  buzilishlariga,  sh u n in g d ek ,  b o ‘g ‘iz  raki  yoki 

b o ‘g ‘iz  t u b e r k u l y o z i d a   b o ‘g ‘zin i  tibbiy  y o “l  b ilan   olib  t a s h l a n g a n  

kishilarning  ovozi  h a m   kiradi.

S urunkali  laringit  u c h u n   hiqildoq  muskullari  tonusining  pasayishi 

xosdir.  L A .   Z a ritsk iy n in g   (1984)  t a ’kidlashicha,  bu  kasallikda  hiqildoq 

apparatining  m uskullari doimiy  ravishda kuchli giperkinez holatida b o ‘lib, 

ovoz  boyiam lari  kuchli jipslashadi.  Shuningdek,  gipokenez  h a m   u ch rab , 

u n d a  ovoz  b o y ia m la r i  b o ‘shashgan,  toMiq jipslashm agan  holatda  boMadi. 

Laringitda b e m o r l a r  hiqildoqdagi  noqulaylik, quruqlik,  qirilish,  namlikning 

yig'ilib qolishi,  b o ‘yin va  halqum  qismida charchash,  xirillash,  uni  kechga 

borib  z o 'ra y ish i  va  ertalab   butu nlay  yoki  q ism a n   y o ‘qolishdan  shikoyat 

qiladilar.

L a r i n g o s k o p i y a d a   ovoz  b o y la m la rid a   g ip e r e m iy a   va  y o p i s h q o q  

sh ilim s h iq   b o r l i g i   a n i q l a n a d i .   F o n a t s i y a d a   o v o z   b o y ia m la r i  t o ‘liq 

jipslashmaydi,  o v o z boylamlarining qalinlashganligini va tonusning y o ‘qligi 

aniqlanadi.

Su ru n k a li  larin g it  bilan  o g ‘rigan  b e m o r la r d a   ovoz  d ia p a z o n in in g  

qisqarganligi,  m o n o t o n   intonatsiya,  ovoz  kuchi  kamligi  kuzatiladi.  U la r 

hiqildoqdagi  n o x u s h   sezgilardan  shikoyat  qiladilar.

Laringitning  o g ‘ir  turlarida  xirillash  d o im iy   bo 'lad i,  b a ’zan  afoniya 

v u ju d g a   k e l a d i .  O v o z   b o y ia m la ri  sh illiq   b ila n   q o p l a n g a n   b o 'l a d i .  

F o n a tsiy a d a   o v o z   boyiam lari  o ‘rtasida  o v a lsim o n   tirqish  k u zatiladi. 

L a r in g o s k o p iy a d a   te b r a n is h   a m p litu d a s in in g   pasayganligi,  fon atsiy a 

davrining  qisqarganligi  kuzatiladi.

Kasbiy  t r a x e itla r   nutqiy  kasb  egalarida,  kuylashda  ovoz  boylam   osti 

bosim ining o 'z g a ris h i  natijasida yuzaga  keladi.  Bemorlar asosan  ovozning 

tez  c h a rc h a s h i,  traxeyadagi  noqulaylik,  nam lik   yoki  quruqlik,  y o 4ta ld a n  

shikoyat  q ila d ila r.  Laringoskopiyada  ovoz  boylamlarida  h e c h   q a n d a y  

o 'z g a r is h la r   k u z a t i l m a y d i ,  lekin  traxeyaning  shilliq  q a v atin in g   b a ’zi 

joylarida  g i p e r e m i y a   kuzatiladi.  Ba’zi  h o lla rd a   h a lq u m ,  h iq ild o q   va 

traxeyada  kataral  h o la tla r  kuzatiladi.  N u tq iy   kasb  egalarida  traxeitlar 

boylam   osti  b o ‘s h lig ‘ida  suyuqlik  yig‘ilishidan  yuzaga  keladi.  B unda 

bem orlar m a ’lu m   tovushlam i talaffuz qila olmaydilar, ovoz toni y o ‘qoladi.

A llc rg ik   l a r i n g i t  

— bu  o d a m n in g e k z o g e n  va endogen t a ’sirlovchilarga 

nisbatan  se z g ila rn in g   ortishidir.

B u n in ,  h a l q u m ,   hiqildoq  va  traxeyaning  shilliq  qavatlari,  o d a td a , 

allergenlar  b ila n   k o 'p r o q   bevosita  aloqaga  kirishadi.  Allergik  laringitda 

hiq ild o q n in g   n asliy   o 't k i r   shishlariga  moyillik  h a m   aniqlangan.  Agar 

hiqildoq o stid a  s h is h la r bo'lsa,  bunda hiqildoqda  noqulay sezgilar vujudga 

keladi,  ovoz  b o y la m la rid a  shish  b o ‘lsa,  fonatsiyaning buzilishi  kuzatiladi,

---

o v o z  boylam larida  sh is h la r  b o llsa,  nafas  olish  j a r a y o n i d a   buzilishlar 

kuzatiladi.

Ba’zan  shishli  laringit  hiqildoq  stenozi  bilan  birga  keladi,  u  tez  yoki 

to 's a td a n   rivojlanadi.  B em o rd a  hiqildoqda  o g 'riq li  s p a z m a la r ,  yo'tal, 

y u t i s h d a   o g ‘r i q l a r   p a y d o   bo M ad i.  B u n d a   o v o z   o ' z i n i n g   n o r m a l  

jarangdoriigini  yo‘qotadi,  ovozda  kuchli  ch a rc h a sh   holatlari  kuzatiladi.

H iq ild o q   periferik  p a r e z   va  falajlari  bilan  b o g ‘liq  boMgan  ovoz 

buzilishiari  quyi  hiqildoq  shikastlanishi  yoki  infeksion  shikastlanishlarda 

yuzaga  keladi.  Bir  t o m o n l a m a   buzilish  n isb a ta n   k e n g   ta rq a lg a n d ir. 

Shikastlangan  to m o n d a   ovoz  boylnmlarining  holati  o ‘rta  (m e d ia l),  yon 

(lateral)  h a m d a   aytilganlar  o 'rta s id a   (in te r-m e d ia l)  b o ‘lishi  m u m k in . 

Lateral  holatda  ovoz  buzilishiari  nisbatan  aniq  n a m o y o n   b o l s a ,   medial 

h o latd a  nafas  buzilishiari  nisbatan  aniq  n a m o y o n   b o ‘ladi.

Hiqildoq harakati  funksiyalarining buzilishi ichki m uskullam ing nevrogen 

parezlariga olib keladi.  Bunda ovoz butunlay yo'qoladi yoki b irdan xirillaydi, 

nutq  jarayonida  kuchli  toliqish,  qalqish,  reílektor  y o ‘tal,  nafas  olishda 

qiyinchiliklar  kuzatiladi.  Ovozdagi  qo'pol  buzilishlaming  nafas  buzilishiari 

bilan  birga  namoyon  bo'lishi  nuqsonni  yanada  og‘irlashtiradi.

H iqildoqning  m arkaziy  parez  va  falajlari  bosh  m iy a   p o ‘stlog‘i,  miya 

ko'prigi,  uzunchoq  miya,  o ‘tkazuvchi  yo'llarining shikastlanishiga b o g liq  

b o 'l a d i .  B olalarda  bu  h o la tla r   m iya  falajlanish  k a s a llig id a   u c h ra s h i 

m u m k in .

O r g a n ik   o v o z  b u z ilish la rig a   k o ‘p in c h a   o ‘s m a l a r   va  u la r n i  olib 

tash lan g an d an   keyingi  holatlar sabab  boMishi  m u m k in .

Bolalarda  ko‘plab patillom alar uchrashi  va b u tu n   h iq ild o q q a  tarqalishi 

h a m d a   olib  ta sh la g a n d a n   s o 'n g   h a m   p a y d o   boMishi  m u m k i n .  Keng 

qam rovli  papillom atoz va  k o 'p lab  qilingan  o p e ra tsiy a la rd an  s o ‘ng ja ro h a t 

chandiqlari  nafas olish va ovoz  hosil  bo'lishida c h u q u r  n u q so n la rn i  keltirib 

chiqaradi.  U shbu  kasallikning  etiologiyasi  va  p a to g e n e z i  hozirgi  davrga 

q a d a r   o ch ib   berilmagan.  N afas  olish  va  ovoz  faoliyatining  buzilishidan 

iborat  b o l g a n   barvaqt  papillom atoz  bola  nutqi  va  shaxsi  shakllanishiga 

t a ’sir  k o 'rs a tis h i  m u m k i n .  O 's m a n in g ,  h a t t o   e h t i y o t   q ilib   b a r t a r a f  

etilishidan  so ‘ng  h a m   ovoz  apparatin in g   kamchiligi  kelib  chiq ad i.  Xavlli 

o ' s m a   b ila n   b o g 'liq   ra v is h d a   h i q i l d o q n i n g   t o ‘liq  o l i b   t a s h l a n i s h i  

hiqildoqning  halqum   bilan  birlashishi  sababli  in sonni  o v o z d a n   m a h r u m  

etadi,  h a m d a   nafas  faoliyatini  izdan  chiqaradi.  Y u q o rid a   b a y o n   etilgan 

ovoz  buzilishlarining  barchasi  surunkali  buzilishlarga  kirib,  m ustaqil 

ravishda  y o ‘qolmaydi.

Ovoz  buzilishiari,  q o n u n g a   k o ‘ra  nutq  tizimi  shakllanishiga  t a ’sir 

k o ‘rsatmaydi.  Faqatgina ilk davr o g ‘irpatologiyasigina  n u tq   rivojlanishiga 

t a ’sir k o ‘rsatadi.  Bu  b a ’zan  nutq shakllanishiga q a d a r  kasallikka chalingan 

bolalarda  kuzatilishi  m u m k in .  K o ‘plab  o ‘tkazilgan  o p e ratsiy alar,  ovoz 

y o ‘qligida  tabiiy  y o ‘Ilar orqali  nafas  olishning buzilishi  b o la n in g   so m atík

---

zaifligini  keltirib chiqaradi,  h a m d a  psixik va nutqiy rivojlanish sustlashishi, 

h is-hayajonli  iroda doirasidagi  nuqsonlaiga sabab b o lish i  m um kin.  Bolalar 

o ‘z la rin in g   n u q so n la rin i  sezib,  m uloqotga  te z  kirishmaydigan  qaysar, 

o ‘zini  t u t a   o lm a y d ig a n   b o ‘lib  qoladilar.

U l a r   t o ‘g*ri  tovush  talafTuzini  qiyin chiliklar  bilan  o'zlashtiradilar. 

O v o z   b u z i l i s h l a r i n i n g   n i s b a t a n   y e n g i l   h o l a t l a r i d a   b o l a l a r   o ‘z 

k a m c h i l i k l a r i g a   x o tirja m   m u n o s a b a t d a   boMadilar.  B a ’zilari  esa  o ‘z 

k a m c h iiik la rig a   tanqidiy  m u n o sa b a td a   b o l a d i l a r ,   h a m d a   uni  b a rta ra f 

etishga  intiladilar.

F u n k sio n a l  o voz  b u zilish lari

Funksional  ovoz buzilishlari nisbatan  keng tarqalgan va turli  -tumandir. 

U la r  h iq ild o q   yallig  lanishi  yoki  u  yoki  bu  anato m ik   o'zgarishlari  bilan 

kechmaydi.  Pedagogik adabiyotlarda mutaxassislar uchun organik buzilishlar 

etiologiyasini va patogenezining murakkabligi  bilan bog‘liq ravishda m a'lu m  

qiyinchiliklami  keltirib chiqarganligi sababli  funksional buzilishlami bartaraf 

etish  n isb atan   yengil  ekanligi  haqidagi  fikrlar  bahsli  hisoblanadi.

F u n k s io n a l  buzilishlarning  sabablari  turlicha  boMishi  m u m k in :  y a ’ni 

ovozning charch ash i, ovozni y o m o n  qo'yilishi,  infeksion kasalliklar h am da 

psixik  o m illa r n in g   t a ’siri.  Ba’zan  sanab  o*tilgan  sabablar  uyg'u nlashgan 

h o ld a   kelishi  "boshlanuvchi"  davrni  aniqlashni  qiyinlashtiradi.  U zo q  

d a v o m   e t g a n   f u n k s i o n a l   o ‘z g a r i s h l a r   h i q i l d o q   s h illiq   q o p l a m a s i  

giperem iyasi  (qizarishi),  ovoz  boylam larining  y o kg ‘onlashuvi,  shish  va 

shish k o ‘rinishdagi  psevdoorganik qoplamalarni yuzaga keluvchi  funksional 

buzilishlarga  tashxis  q o ‘yishni  qiyinlashtiradi.

P eriferik  funksional  buzilishlarga  fonosteniya,  gipo  va  g ipertonus 

afoniya,  disfo n iy alar  kiradi.

F o n o s te n iy a  —bu ovozning funksional  buzilishi b o klib,  nafas  fonatsiya, 

artikulatsiya  o ‘rtasidagi  koordinatsiyaning  buzilishi  bilan  xarakterlanadi.

F o n o s te n iy a n in g   kelib  chiqishi  haq id a  turli  fikrlar  mavjud.  Nafas 

y o ’llarin in g   o ‘tk ir sham ollashi,  ovozga  katta  yuklam a  berish,  bosh  miya 

p o ‘stlo g ‘ida  to rm o z la n ish   fonosteniyani  paydo  bo'lishiga  sabab  b o ’ladi 

va  o v o z  a p p a r a ti  m ushagining  harakat  funksiyasi  buzilishi  kuzatiladi.

L .D .  R a b o t nov  llkriga  k o ‘ra,  fonosteniyaning rivojlanishi  u ch u n   t a ’sir 

qiladigan  fa k to rla r quyidagilar: turli xil  som atik  kasalliklar,  organizm dagi 

g a r m o n a l   te n g lik n in g   o 'zg arish i,  h im o y a   kuch in in g   pasayishi,  psixik 

o ’zgarish lar,  o v o z  apparatin in g   zo'riqishi.  A.  M itrinovich-M odjeevka 

(1965)  h iq ild o q n in g   anato m ik   tuzilishida  kamchiligi  boMgan  b em orlarda 

f o n o s te n iy a n in g   rivojlanishini  kuzatdi.

F o n o s t e n i y a n i   ko'p chilik  m ualliflar  (M .l.  F om ichev,  1949;  T.Ye 

S h a m s h e v a ,  V .P .  M orozov,  1966;  Yu.S.  Vasilenko  1978,  L.A.  Zaritskiy 

1984)  kasb kasalligiga kiritadilar.  Ulam ing fikricha, ashula aytish  murakkab 

psixo-fizik ja r a y o n   hisoblanadi  va  bu  q o'shiqchining  nerv  psixik  holatiga

---

t a ’s ir e ta d i, ayniqsa,  endi q o ‘shiq aytishni boshlagan  q o ‘s h iq c h ila r d a v r a g a  

birinchi b o r chiqayotganlarida ovozni y o ‘qotish xavfidan  q o ‘rqish  hissiyoti 

k u ch a y a d i  va  q o ‘shiqni  e rk in   a y ta   o l m a y d i ,   b u n i n g   n a tija s id a   o v o z  

b o y l a m l a r i   m u s k u li  t a r a n g l a s h u v i g a ,   o ‘z i n i n g   f i z i o l o g i k   h o l a t i n i  

o ‘zgarishiga  va  q o ‘shiqni  asl  ovoz  h o la tid a   b o l m a s lig ig a   o lib   keladi.

V.A.  Trinos (1981)  fono sten iy an in g  p a y d o  boMishini  u m u m i y  va joyli 

sab a b la rig a   ajratad i.  L.A.  Z a r its k iy   ( 1 9 8 4 ) ,  Z . l .   A n i k e y e v a   (1 9 8 5 ) 

fonosteniyani  o ‘tkir  va  surunkali  tu rla rg a   ajratdi.

F o n o s te n iy a d a   b em o rla rn in g   s h ik o y a ti  x ilm a-xil  b o 'l a d i :   te z   jah l 

chiqish,  sahnaga chiqishdan oldin q o ‘rquv,  u y q u n in g  buzilishi,  hiqildoqda 

q a d a l i s h ,  t o v u s h   b a la n d lig i  va  t e m b r i n i n g   o ‘z g a r i s h i ,  s o ‘z l a g a n d a  

hiqildoqda  o g ‘riq,  ovozning ju d a  c h a rc h a sh i.

Gipotonus disfoniya  (afoniya)  —o v o z boylamlari  m uskullari t o nusining 

pasayishi  natijasida ovozning buzilishidir.  B u n d a  ovoz b u zilish in in g  asosiy 

sabablari:  ovoz boylamlari  m uskullarining z o ‘riqib ta ra n g la sh u v i,  kasallik 

v a q tid a   ov o zg a  yuklam a  t u s h i s h i ,  t  tk ir   r e s p i r a to r - v ir u s li  in fe k sio n  

kasalliklar;  o rganizm da  vitam in  y etishm ovchiligi;  g o r m o n a l   disfunksiya 

o rg a n iz m n in g   turli  xil  surunkali  kasalliklari.  B e m o rla r  o v o z n in g   tezd a 

c h a r c h a s h id a n ,  xirillashidan  s h ik o y a t  q ila d ila r.  T r a x e y a   va  h iq ild o q  

bilvosita laringoskopiyaqilinganda shilliq qavatda hech q a n d a y  yalliglanish 

belgilari  kuzatilmaydi.  Ovoz  boylam lari  h a r a k a tc h a n ,  to n u s i  pasaygan, 

fonatsiyada  yoriq  taranglashgan  oval  h o la td a   q o lad i,  b a ’z id a   o rq a   qismi 

u c h b u rc h a k   shaklida  bo'ladi.

G ipertonus  disfoniya  (afoniya)  —  bu  ovoz  b o y la m la r in in g   muskul 

to n u s in in g   oshishi  bilan  o v o z n in g   buzilishi  t u s h u n i l a d i .  G i p e r t o n u s  

disfoniya  afoniya  k o 'p ro q   shovqinli j o y d a   ovozga  z o ‘r  b e rib   g ap irg an d a, 

baqirib gapirganda  kelib chiqadi.  B u n d a y  ovoz  buzilish  m e x a n iz m i  qorin 

m u s k u l l a r i n i n g   t a r a n g l a s h u v i g a ,   d i a f r a g m a n i n g   t o M q i n s i m o n  

harakatlanishiga yuz va buyin  m uskullarining taran g lash u v ig a olib keladi.

B em orlar b o 4yin  hiqildoqdagi  o g ‘riq  noqulaylikni  his  qilish  ovozning 

te z  charchashi  xirillashidan  shikoyat  qiladilar.  Bilvosita  laringoskopiya 

qilinganda  fonatsiya vaqtida ovoz boylam lari  b irb irig a  q a ttiq   b o l i b  birikib 

turgan  k o ‘rinadi.  B urm alam ing cheti  shishi  natijasida  ular bir-biriga  tegib, 

ishqalanib  shilliq  ajratadi.

M utatsiya  davrida  him oyalovchi  ta rtibga  rioya  q ilm aslik   oqibatida 

ovoz apparati yuklamasini orttirish  hiqildiq  ichki  m uskullari  faoliyatining 

gip ogipertonus  k o ‘rinishidagi  buzilishlariga  olib  keladi.

Bolalar  ovozini  rivojlantirish  va  tiklash  m cto d ik asi

Hozirgi  z a m o n   logopediya  fani  o r g a n iz m n in g   y o 'q o l g a n   funksiyasini 

q a y t a   t i k l a s h   v a z ifa s in i  i n s o n p a r v a r   b e m o r n i   j a r o h a t l a s h g a   y o ‘l 

q o ‘ym aydigan  m etodlardan  foydalanib  hal  qiladi.  O v o z n i  tik lash d a  G . 

S h o p p e  m etodi b o ‘yicha ish o l ib b o r is h   m aqsadga  m uvofiqdir.  G .  S h o p p e

---

1888-yildayoq  b o ‘g ‘iz  m uskulaturasiga va  shilliq  pardasiga t a ’sir qiluvchi 

q o n  aylanishini  regulirovka kiluvchi shilliq  m o d d an i kamaytiruvchi  massaj 

qilish  z a r u r   d e b   k o ‘rsatgan  edi.

O r t o f o n i k   d a v o la s h g a   X I X   asr  o x ir la r id a   a so s  s o l i n d i .  B u n d a  

fo n o s te n iy a  va  funksional  afoniyani  davolashda artikulatsion gim nastika, 

nafas m ashqlari, u m u m iy  ta n a  gimnastikasi, vibratsiya, elektr ovoz vilkalari 

tavsiya qilinar edi. G .  G u t s m a n  b e m o m in g  nutq rejimiga alohida ahamiyat 

b e ra d i  va  8—10  kun  d a v o m id a   m u tlaq   tinchlik  b o l i s h i   tavsiya  qilinadi.

G .  G u t s m a n  birinchi b o ‘!ib,  funksional  ovoz buzilishlarini bartaraf qiluvchi 

ish n in g   u   yoki  bu  darajada  m u k a m m a lr o q   tizim ini  taklif qildi.

K o m p le k s   davolash  m e to d i  -   fonik  ortopediya  -   funksional  ovoz 

bu zilish larid a  qoMlanilgan.  U n i n g   tarkibiga:

1)  psixoterapiya;

2)  quyi  qovurç^alar  diafragm a!  nafsni  tarbiyalash;

3)  artikulatsion gim nastika -  dastlab ovoz ishtirokisiz,  keyin s o ‘zlarni 

shivirlab  aytish;

4)  b a ia n d   ovoz  bilan  o ‘tkaziladigan  mashqlar.

B e m o r  ovoz balandligini va ovoz kuchini chiqarilayotgan  havo kuchini 

o 'z g a rtiris h   y o ‘li  bilan  b o s h q a ra   olar  edi.

O rto fo n iy a   —  ovoz  funksiyasi  buzilishlarini  artikulatsion,  nafas  va 

ovoz  m ash q lari  bilan  maxsus  davolash  m etodi.  O rtofonik  davolashning 

m a q s a d i  —  b o ‘g ‘iz  faoliyatidagi,  nafas  va  artikulatsion  funksiyalaridagi 

b u zilg an   avtom atizatsiyani  q a y ta   tiklashdir.  Bu  m e to d g a   X IX   asrning 

ox irid a  asos  solingan.  K eyinchalik  rus  foniatrlari  va  otolaringogologlari, 

l o g o p e d l a r i ,   c h e t   e l l i k   m u t a x a s s i s l a r   b u   m e t o d   m a z m u n i n i  

c h u q u rla s h tird ila r  va  kengaytirdilar.

O v o z n i   t i k l a s h n i n g   k o m p l e k s   m e t o d i   b u   s i s t e m a l a r n i n g  

koordinatsiyasini  yoMga  q o ‘yishga  y o rd a m   beradi.  Bu  m e to d n in g   eng 

m u h i m   tam oyili  logopedik  va  davolash  ishlarining  izchilligi,  funksional 

te r a p iy a n in g   b o ‘g ‘iz  kasalliklarini  dav o lash n in g   h a m m a   bosqichlarida 

o ‘tkazilishidir.

B o ‘g ‘iz  kasalliklarini  d a v o la s h n in g   h a r   b ir   b osqichiga  lo gopedik 

m a s h q la r n in g   m uay y an   k om pleksi  m uvofiq  keladi.  U la r  n u tq   nafasi, 

artikulatsiyasi  va  ovozni  postan o v k a  qilishga  qaratilgan.  Davolashning 

h a r   b i r   keyingi  bosqichida  m a sh q la r  murakkablashtirib  boriladi,  bunda 

b o l a n i n g   u m u m i y   h olati  k a sa llik n in g   borishi,  nafas  olish  xarakteri, 

a rtik u la tsiy a n in g   va  ovozn in g   xarekteri,  shuningdek,  jism oniy  va  psixik 

rivojlanishdagi  yosh  xususiyatlari  hisobga  olinadi.

D a v o la sh n in g  birinchi  bosqichi -  operatsiyagacha b o ‘lgan  (tayyorlov) 

bosqichi.

Bola traxeotom ik trubka  ta qadi, bu  o ‘tkir yoki  xronik  b o ‘g'iz stenozida 

nafas  olish  imkonini  beradi.  Tabiiy  nafas  yoMlari  -   burun  va  og‘iz  nafas 

jarayonida  ishtirok  etm aydi,  b u n d a   artikulatsion  apparatning  funksiyasi  va

---

ovoz  jarangi  b irm u n c h a   atrofiyaga  u c h ra y d i.  O voz  o ‘z  ja ra n g d o rlig in i 

y o ‘q o t a d i ,   a fo n iy a   y u z  beradi  y o k i  m o n o t o n ,   x u n u k ,  t u s h u n a r s i z ,  

intonatsiyalardan  m ahrum   b o ‘lgan  n u tq   hosil  b o ‘ladi.  N u tq n in g   bir  turi 

uzoq davom etuvchi traxeotomik trubka taqib yurishning o ‘ziga xos belgisidir.

Bu  b o s q i c h d a   l o g o p e d ik   m a s h g ‘ u l o t l a r i n i   b o s h l a s h   m a q s a d g a  

m uvofiqdir,  ular  psixoterapiya,  a r t i k u la ts io n   g im n a stik a ,  yengil  n afas 

g i m n a s t i k a s i   va  b o la   n u t q i n i   u m u m i y   r i v o j l a n t i r i s h   is h la r i  b i l a n  

c h egaralanadi.

L ogopedik  mashqlarning  m aqsadi  —  o v o z n i  qayta  tiklashda  b e m o r d a  

ishonch  hosil  qilish,  bolaning artikulatsion  ap p a ra ti  h a ra k a tla rin in g  sifati 

va  h ajm ini yaxshilash, tabiiy nafas y o l l a r i   orqali  nafas olish  k o ‘n ik m asin i 

hosil  qilish.  Bolaning  jism onan  zaifligini,  u n in g   astenik  h o la tin i  b o la 

boshidan  kechirgan k o ‘p sonli operatsiyalarini,  b o laning o*z ahvoli  tufayii 

azob chekishni ovozning yo‘qligini  hisobga olib,  logopedik m a sh g ‘ul

m uayyan  dozirovkada,  vaqti  ch e g a ra lan g a n   h o ld a  (5—10  m i n u t ) ,   s ek in  

te m p d a   va  o ‘yin  shaklida  olib  borish  tavsiya  etiladi.

Davolashning  ¡kkinchi  bosqichi  —  o p c ra ts iy a d a n   keyingi  b o sq ic h d ir. 

T   shaklidagi  rezina  trubka  uzoq  m u d d a t   taq ib   yuriladi  (3—5  o y   ).  Bu 

tru b k a  retsidivlarga  qarshi  kurashish  va  b o ‘g ‘izdagi  teshikni  d a v o la s h  

m a q sa d id a   taqiladi.  Bunda  nafas  o lis h   a s o s a n ,  tru b k a  o rq a li  a m a l g a  

oshiriladi,  ovoz  b o ‘lmaydi  (afoniya  )  yoki  u sh a  avvalgi  m o n o t o n   n u t q q a  

e g a   b o M a d i.  Bu  s h a r o i t l a r d a   a r t i k u l a t s i o n   va  n a f a s   m a s h q l a r i  

murakkablashtiriladi,  logopedik davolash  fizkulturasi  kiritiladi,  bola  nu tq in i 

u m u m iy   rivojlantirish b o ‘yicha  ish  o lib   b o rish   d a v o m   ettiriladi,  to v u s h la r  

talaffuzi  korreksiyasi  olib  boriladi.

0 ‘tkaziladigan  mashqlardan n ia q sa d   —  s a f  artikulatsion  h a r a k a tla rn i, 

unli  to v u s h la r n i,  u n d o sh   to v u s h la r n i,  b o kg ‘i n l a r   va  s o ‘z l a m i   n a f a s  

chiqarishda,  old in ovozsiz,  keyinshivirlab talaffuz qilish bilan  birlashtirish 

orqali  artikulatsion  apparat  h a ra k a tin in g   sifatini  yaxshilashdir.  B u n d a y  

m a s h q l a r   m o n o t o n   n u tq   o 'rn ig a   s h iv ir lo v c h i  n u tq n i  hosil  q ilis h g a  

qaratilgan  bo'Iadi.  Davomli  nafas chiq arish   logopedik davolash  fizkulturasi 

maxsus  kompleksi  yordamida hosil  q ilin a d i,  b u   kom pleksga s o f g i m n a s t i k  

m ash q lard an   tashqari  yana  nafas  m a s h q la ri,  tovushlar  va  s o ‘zlarni  n afas 

c h i q a r i s h d a   ta la ffu z   qilish  bilan  b i r g a l i k d a   k iritilad i.  Bu  m a s h q l a r  

davolashning nazorat bosqichiga o ‘tishni yengillashtiradi.  Bola o rg a n iz m in i 

jism oniy  j i h a t d a n   m ustahkam laydi,  o r g a n i z m n i n g   ish  q o b iliy a tin i  va 

chidamliligini  oshiradi.

D a v o la s h n in g   uchinchi  bosqichi  —  n a z o r a t   p o s t d e k a n y u l y a t s i o n  

bosqichidir  (3—5oy).  Bu  bosqichda  b o ‘g ‘izdagi  teshikning  bitib  ketishi 

tu rg ‘unligi  va  retsidivlarning  b o r-y o ‘qligi  tekshiriladi.

Bola  a w a lig a   stom a  orqali  nafas  o la d i,  k eyinchalik  s t o m a   p la s tir  

bilan  berkitiladi,  bola  nafas  olishning  tabiiy  yo'llari  orqali  nafas  o la d i. 

Ovoz  b o ‘imaydi.

---

D avolashning  bu  b o s q ic h id a   artikulatsion  va  nafas  gimnastikasiga 

d av o iash   fizkulturasi  bilan  birga  ovoz  mashqlari  h a m   q o ‘shiladi.  Nafas 

m a sh q la ri  m urakkablashtiriladi,  ulam ing  o ‘tkazilish  vaqti  uzaytiriladi, 

nafas mashqlari tovush fonatsiyasi  bilan birga olib boriladi.  Ovoz mashqlari 

o v o z   tovushlarini  hosil  qilish  u c h u n   xizmat  qiladi.

Davolashning to 'r tin c h i  bosqichi  — Iaringostomaning plastik berkitili- 

shidir.

O p eratsiy ad an   keyin  1 4 - 1 7   kun  o ‘tgach  log o p ed ik   m ash g ‘ulotlar 

q a y t a d a n   boshlanadi  va  o ‘z in in g   oxirgi  yakunlovchi  fazasiga  —  nafas 

olish n i,  artikulani  va  o v o z  hosil  qilishni  t o l a   tiklash  fazasiga  kiradi.

Davolashning beshinchi  bosqichi  — funksional terapiya deb  nomlanadi. 

Bu  d a v rd a   rezo n ato r,  g e n e r a t o r   va  energetik  s is te m a la r  faoliyatidagi 

k o o rd in a ts iy a   q a y ta   tik la n a d i.  Ovozning  balandligi,  ovozn in g   kuchi, 

o v o z n in g   tem brini  rivojlantirish  va  bola  nutqining  m elo d ik a  intonatsion 

t o m o n i n i   boyitish  b o ‘y ic h a   o v o z  mashqlarining  m u ra k k a b   kompleksi 

kiritiladi.

B o ‘g ‘iz  va  b o ‘yin  m u sk u llarn in g   z o ‘riqishi  kuzatilsa,  un  paychalari 

yetarli  darajada jipslashm asa,  u  holda  flzioterapevtik davoiash  q o lla n ila d i 

( b o ‘yindagi  chandiqlar oblast ida elektroforez yodli  kaliy bilan  ionizatsiya).

Ovozni  tiklash  b o 4yicha  logopedik  m ashg‘ulotlar  kursining  mazmuni

Y e.S.  A lm azova  o v o z n i  tiklash  bo'y ich a  lo g o p e d ik   m a sh g 'u lo tla r 

kursini  ikki  bosqichga  ajratadi:

I  bosqich  -   logopedik  m a s h g 'u lo tla m in g   tayyorlov  bosqichi;

II  bosqich  —  logopedik  m a sh g ’ulotlam ing  asosiy  bosqichi.

I.  Logopedik  m a s h g ‘u!otlarnm g  tayyorlov  bosqichi

Bola  ovozini  tiklash  b o ‘y ic h a   ishni  boshlashdan  avval  bola  haqidagi 

a n a m n e z tik   m a ’lu m o tla m i  olish,  shuningdek,  klinik  psixologo-pedagogik 

va  l o g o p e d i k   t e k s h i r i s h l a r n i n g   n a t i ja la r in i  b i r   t i z i m g a   s o lis h   va 

um u m lash tirish   lozim dir.  B o laningovozi  va  nutqi  m agnit  lentasiga,  nafas 

olishi  esa  kimografga  yoki  elektroensefalografga  yozib  olinadi.

B o ‘g ‘iz kasalliklariga ega boMgan bolalarga organizm ning astenik hoiati 

b o lg ‘izning  nerv-m uskul  a p p a ra tin in g   tuzilishida  va  funksiyasida  turli 

o ‘zgarishlar,  em otsional-iroda sferasining buzilishlari,  nutq taraqqiyotining 

su stlash ish i  va  o v o z  fu n k siy asin in g   uzoq  d a v o m   etu v ch i  buzilishlari 

ku zatiladi.  Bu  m a ’lu m o tla r  bolaning  rivojlanish  xususiyatlarini  ochishga, 

b oshlang'ich  nuqtasi  psixoterapiya bo‘lgan ovozni tiklash ishining yoMlarini 

va  vositalarini  ishlab  c h iq ish g a  imkon  beradi.

Psixoterapiyaning  m a q s a d i  -   bolaning  ongini,  faolligini,  irodasini, 

o v o z n i  tiklash  ja ray o n ig a  ja lb   qilishdir.  Psixoterapiya  bola  shaxsining 

q a y ta   tarbiyalanishga  b o la  shaxsining  qiyinchiliklarini  yengish  va  tezroq 

sog‘ayish  uchun kurashishga yordam  beradi va faollashtiradi.  Psixoterapiya 

bolaga u ning yoshini,  kasallikning borishini, bolaning shaxs xususiyatlarini.

---

unin g   nutqi  va  ovozdagi  buzilishlarning  xarakterini  hisobga  o ig a n   h o l d a  

individual  y o n doshishga  undaydi.

Psixoterapiya suhbat shaklida olib boriladi.  Suhbat  d a v o m id a  b o la n in g  

shikoyatlari  a n iq la n a d i,  qiziqish  d o ir a s i  q o b iliy a tla ri  o ‘z  n u q s o n i g a  

m unosabati  h a q id a   tasavvurga  ega  b o l i n a d i ,   shaxsiy  va  ish  y u z a s i d a n  

kontakt  o ‘rnatiladi.

U zo q  dav o m  etadigan va og'ir b o ‘g ‘iz  kasalliklari bilan o g ‘rigan b o la la r 

bir  m arta  yoki  k o ‘p   m arta  suhbat  s h a k lid a   olib  boriladigan  faol  v a   bir 

m aqsadga  y o ‘naltirilgan  psixoterapiyaga  m u h to j  b o la d ila r.

P sixoterapiya  b o la  shaxsining  s o g ‘ayishini  va  tiklovchi  t a ’l i m n i n g  

m uvaffaqiyatini  t a ’minlovchi  tadbirdir.

P sixoterapiya  bilan  bir  vaqtda  a rtik u la ts io n   g im n a s tik a   h a m   olib 

boriladi.  Fo n atsiy a jarayonida  artikulatsiyaga  alo h id a  a h a m iy a t  b e rila d i. 

S h u   j a r a y o n d a   o v o z  te m b r i  a n i q l a n a d i ,   u n d o s h   va  u n li  t o v u s h l a r  

shakllanadi.  B u n d a n   tashqari,  artikulatsiya  q an c h a lik   an iq   va  y a x s h iro q  

b o i s a ,   u n   p a y c h a la rin in g   funksiyasi  s h u n c h a   an iq   va  b i r   m a q s a d g a  

yo'naltirilgan  b o l a d i .

Yuqori  re z o n a to r tr u b k a n in g   faoliyati  b u zilg an d a  h a r a k a tla r  o ‘z i n i n g  

koordinatsion aniqligini yo'qotadi,  b o ‘sh ash g an ,  beso‘naqay b o l i b  q o la d i, 

bu  hol  b o lalard a  h a m   kuzatiladi.

Artikulatsion  gimnastikaning  m aqsadi  artikulatsion  a p p a ra tn in g   b a r c h a  

qismlarining  aniq,  chaqqon,  t o ‘g‘ri  harakatini  ta ’minlash  va  artikulatsion 

apparatning  nafas  va  ovoz  hosil  qilish  organlari  bilan  koordinatsiyalashgan 

faoliyatini  ta ’minlashdir.  Artikulatsion  m uskullam i  z o ‘riqishdan,  qisilish- 

dan  va  aksincha,  b o ‘shanglik,  zaiflikdan  xalos  qilish  zarur.

Artikulatsion  apparatni  z o 'riq is h d a n   xalos  qilish  va  u n i n g   t o n u s i n i  

oshirish  u c h u n  gigiyenik massajdan  foydalaniladi.  Massajda b a r m o q la r n in g  

uchi  bilan  silash  amalga  oshiriladi:

a)  p e s h a n a   o ‘rtasidan  chakkalar  t o m o n   va  k o ‘z  atrofida  b u r u n n i n g  

ikki  k o ‘z  o'rtasidagi  yuqori  qismigacha;

b)  b u r u n n i n g   ikki  k o ‘z  o 'r t a s i d a g i   y u q o ri  q i s m i d a n   q u l o q   o ld i 

chuqurchasi  to m o n ;

d)  b u ru n   u c h id a n   yuqoriga  va  pastga;

e)  b u ru n   uchi  atrofida  vinsim on  h a ra k a tla r,  yuqori  va  pastki  lab larg a 

o 'tis h   bilan.

Vibratsion  massajda b u ru n   q an o tia ri 

m

  tovushini  talaffuz  qilish  b ila n  

bir  paytda  urib  turiladi.

M assaj  y u z  m u s k u la tu r a s in in g   h a r a k a t l a r i n i   f a o l l a s h t i r a d i ,   y u z  

mimikasini yaxshilaydi.  Massaj bilan  birga bola  mustaqil  ravishda p e s h a n a  

va  burnini  tirishtirishni,  q o v o g ln i  solishni,  qoshlarini  kerishni,  lu n jla rin i 

shishirishni,  tab assu m   qilishni  o 'rg a n a d i.  Bu  m ash q lar  o v o zg a  g o ‘zallik 

b e ra d i,  o v o z n i n g   kuchini  va  t e m b r i n i   y axshilaydi.  F iz io lo g iy a   t a n i  

m a ’lu m o tla rig a   k o ‘ra,  m im ik   m u s k u lla r n in g   h a ra k a ti,  y u z  t e r i s i n i n g

---

q o ‘z g ‘atilishi  ovoz  m u sk u lla rin in g   tonusini  oshiradi.

Massaj bilan bir v a q td a  artikulatsion apparatn in g  turli  qismlari  uchun 

a lo h id a   ajratilgan  artik u la tsio n   gimnastika  oiib  boriladi.

H a r   bir  a r t i k u l a t s i o n   h a ra k a t  o y n a  o ld id a   o 't i r g a n   h o ld a   an iq , 

sh o sh ilm a sd a n ,  m u a y y a n   ritm ni  saqlagan  holda  am alg a oshiriladi  (sanoq 

ostida).

T a x m in iy   a rtik u la ts io n   m a s h q la r:

I.  Til  harakatlari:

1)  tilni  QgMzdan  ta sh q a rig a   chiqarish;

2)  tilni  o ‘ngga  va  c h a p g a   harakatlantirish;

3)  til  uchi  bilan  y u q o ri  va  pastki  lablarini  yalash;

4)  tilni  yuqori  va  pastki  lab  orqasiga  n a v b a tm a -n a v b at  kiritish;

5)  tilni  taqillatish;

6)  t- k  tovushlarini  tiln in g   uchini  va tilning  ildizini q attiq  tutgan  holda 

talalTuz  qilish.

IL   Lab  harakatlari:

1)  lablarni  c h o ‘ch c h a y tirish ,  "naycha"  qilish;

2)  lablarini  d o ira c h a   holiga  keltirish;

3)  lablarini  kulgi  h o la tig a   keltirish;

4)  p - p - p - p   tovushini  lablarni  qattiq  tutgan  h o ld a  talafïuz  qilish.

III.  J a g ‘  harakatlari:

1)  o g ‘izni  ochish  va  yopish;

2)  pastki ja g ‘ni  pastg a  tushirish;

3)  ch ay n ash   im itatsiyasi.

C h a y n a s h   j a r a y o n i d a   b o lg ‘iz,  h i q i l d o q ,   t a n g l a y ,   t i l ,   l a b l a r  

m usku llarin in g   qisqarishi  kuzatiladi.

IV.  Y u m sh o q   tan g lay   harakatlari:  yo'talish,  esnash,  suv  tom chilarini 

yutish, 

a

 

unlisini  q a ttiq   a t a k a d a   talafïuz  qilish,  blinda  bolaning  diqqati 

ta n g la y   pard asin i  k o ‘t a r a   bilishi  va  shu  h o la td a   ushlab  tu ra   olishga 

qaratilgan  b o ‘ladi  (oyna  o ld id a ,  sanoq  ostida).

V.  B o ‘yin  m uskullarini  bo'shashtirish:  boshni  oldinga  egish,  boshni 

o rq a g a   tashlash,  boshni  c h a p g a - o ‘ngga  burish,  kevinchalik  bu  harakatlar 

i - e - o - u - a   tovushlarini  ta la fïu z   qilish  bilan  birga  bajariladi.

VI.  B o ‘g ‘iz  va  u n   paych alarin in g   harakatlari:

1)  b o 'g 'i z n i n g   silovchi  va  vibratsion  massaji.  B o 'y in n in g   oldingi 

yuzasida  vertikal  va  g o riz o n ta l  yo'nalishda  q a lq o n sim o n   to g ‘ay  oblasti 

yengil  bosilgan  holda b a r m o q l a r  bilan  ritmik h arakatlar am alga oshiriladi;

2)  y o ‘talish  harak atlari;  kaptarning  ovoziga  taqlid  qilish;  ingrashga 

ta q lid   qilish;  bu  b o ‘g ‘iz n in g   vibratsion  massaji  bilan  birgalikda  qilinishi 

h a m   m u m k in .

V II.  Nafasni  m a sh q  qildirish  bilan birga olib boriladigan  artikulatsion 

a p p a r a t n i n g   barch a  q ism la rin in g   aniq,  koordinatsiyalangan  faoliyatini

---

rivojlantiruvchi  m a s h q la r  (diksiya  u stid a   ishlash):

1)  u n í i  t o v u s h l a r n i   s ek in   t e m p d a   t a l a f f u z   q ilis h ,  a w a l   b i r   xil 

artikulatsiyada,  keyin  pichirlab  va  b a l a n d   ovozda:

a - o - u - i - e

Bir  nafas  c h iq a rish d a   ikkita  unli  to v u s h n i  talaffuz  qilish:

a-e

o-u

u-i

e-i

Bir  nafas  c hiqarishda  uchta  unli  to v u s h n i  talaffuz  qilish:

a -e - o

o -u -i

a-e-i

o - u - a

Bir  nafas  c hiqarishda  t o krtta  unli  to v u sh n i  talaffuz  qilish:

a - e - o - u

a - o - u - e

o - u - a - i

2)  b o ‘yinlar  va  so'z larni  nafas  c h iq a r is h d a   pichirlab  talafíu z  qilish, 

bu  artikulatsion,  nafas  va  ovoz  hosil  qilish  apparatini  keyingi  in te n s iv  

ovoz  m ashqlariga  tayyorlaydi:

p a - p o - p u - p i - p e

p a p - p o p - p u p - p i p - p e p

p a t - p o t- p u t- p it- p e t

t a - t o - t u - t i - t e

ta t- to t- tu t- tit- te t

ta p - to p - tu t- tit- te t

ta p - t o p - t u p - t i p - t e p

k a - k o -k u -k i-k e

k a t-k o t-k u t-k it-k e t

k a p - k o p -k u p -k ip -k e p

fa-fo-fu-fi-fe

p a f-p o f-p u f-p if-p e f

sa-so -su -si-se

p a s-p o s-p u s-p is-p e s

s h a - s h o - s h u - s h i- s h e

Bir  nafas  chiqarishda:

p a p -p a p

p a p - p a p - p a p

p a p - p a p - p a p - p a p

pat-pat

p a t-p a t-p a t

---

p a t - p a t  - pat - pat

k  to v u sh   ishtirok  e tg a n   s o ‘zlar. 

p   to v u sh   ishtirok  e tg a n   s o ‘zlar.

3)  m aq o llar,  te z   aytishlarni  b i r x il  artikulatsiyada,  keyin  pichirlab  va 

b a la n d   ov o zd a  talaffuz  qilish.

p - b   tovushlari  ustida  ishlash. 

m   tovushi  ustida  ishlash. 

n   tovushi  ustida  ishlash. 

f-v  tovushlari  ustida  ishlash. 

t - d   tovushlari  ustida  ishlash. 

k -g -x   tovushlari  ustida  ishlash. 

s - z - t s   tovushlari  ustida  ishlash. 

sh -j,  ch  tovushlari  u stid a  ishlash.

1  to vushi  ustida  ishlash. 

r  tovushi  ustida  ishlash.

4 )  unli  to v u sh lar  q a to r in i,  b o ‘g ‘inlarni,  maqol  va  te z  aytishlarni, 

u r g 'u n i   o ‘zgartirib  va  n u t q   te m p in i  tezlashtirib  b o rib   talaffuz  qilish 

(p ich irlab   va  balan d   o vozda):

a l - o - u - i - e

a - o l - u - i - e

a - o - u l - i - e

a - o - u - i l - e

a - o - u - j - e l

N u t q   te m p in i  o ‘zgartirish:

1 )  a ______ o _______u _______ i _______e  sekin;

a __ o ___ u ___ i ___ e  o ‘rtacha;

a  o   u  i  e  tez.

S h u n d a y   qilib,  artik u la tsio n   gimnastikaning  o ‘ziga  xosligi  faqatgina 

a rtik u la tsio n   h arak atlarn in g  kuchiga vaaniqligiga alo h id a e ’tib o r berishda 

e m a s ,  balki  bu  harak atlarn i  o ld in   past,  keyin  baland  tovush  bilan  q o ‘sha 

o lishga  e ’tib o r   berishda  h a m d ir.

Y u m s h o q   ta nglayning  harakatchanligini  oshirish,  pastki  ja g ‘ning  va 

u n   p a y ch alarin in g   harak atlarin i  rivojlantirish  katta  a h am iy atg a  ega.

A rtikulatsion  m a s h q la r  bilan  bir  vaqtda 

2~

  yoki  3 -in a sh g ‘ulotdan 

b o s h l a b   n a f a s   m a s h q l a r i   h a m   olib  bo rilad i.  N a f a s   g i m n a s t i k a s i n i  

o ‘tk a z is h d a   quyidagi  q o id a la rg a   rioya  qilish  kerak:

1)  bolani toliqtirib q o ‘ymaslik,  ya’ni  m ash q lam in g so n in i va o ‘tkazilish 

t e m p i n i   q a t ’iy  m e ’yo r  qilish;

2)  bolaning k o ‘krak qafasi  h av o  bilan t o ‘lib qolmasligini  kuzatib turish;

3)  bola  harakatlarni  sek in ,  sanoq  ostida,  bir  tekisda,  shamollatilgan 

x o n a d a ,   ovqatgacha  bajarish  kerak.

S ta tik   m a s h q la r   g a v d a n i  m u tla q   tin ch   tu tg a n   h o ld a   yoki  yengil 

h a r a k a t l a r   bilan  birga  bajariladi.  Statik  nafas  m ashqlarining  maqsadi  —

---

b u ru n  va og'iz orqali differensiyalashgan  nafas olishni  hosil  qilish,  n u tq d a  

nafas  olish  va  davomli  nafas  c h iq a r is h   k o ‘nikmalarini  ta rb iy a la s h .  Bu 

mashqlarga  paxtaga,  suvga  puvlash,  so v u n   pufaklarini  p u fla b   hosil  qilish, 

rezina o ‘yinchoqlarini, sham i  puflash,  su m ay ch a,  labda g a r m o s h k a  chalish 

kiradi.  Bu  m ash q lar  lab  m u sk u la tu ra sin i  rivojlantiradi  va  y o ‘q otilgan 

tovushni  kinestetik jih a td a n   sezishni  hosil  qiladi.

Bu  m a sh q la rn i  bajarishda  s e k u n d o m e r   bilan  n afas  c h i q a r i s h n i n g  

d a vom iyli-uzoq  m u d d at  talafTuz  qilinadi:

(pichirlab  va  baland  ovozda):

a)  u — a u — u o — u a —

0— ou— ao— oa—  

e — iu— io— ia—

1— eu— eo— ea— 

a .................. .

b) ja rangsiz  un d o sh   tovushlar  a lo h id a   va  unlilar  b ilan   birgalikda: 

f - - - u f - - - u s - - - u s h —

s — o f — o s — o s h —  

p — e f — e s — e s h —  

x — i f — i s — i s h —  

a f - - - a s - - - a s h —  

f u - - - u s - - - s h u —  

f o — s o — s h o —  

f e — s e — s h e — -  

f i — s i — s h i —  

f a — s a — s h a —

d)  jarangli  un d o sh   tovushlar  a l o h id a   va  unli  to v u sh lar  b ila n   birga:

V— uv— u z — uj---

z — o v — o e — oj—  

j— e v - - - e z — ej--~ 

v— iv— iz— ij—  

z — av— a z — aj—

e)  jarangsiz  portlovchi  u n d o sh   to v u sh la r  faqat  unli  to v u s h l a r   bilan 

birga  ochiq  b o ‘g ‘inlarda:

p u — t u — k u —  

p o —- t o — k o —- 

p e - - - t e — k e —  

p i— t i — k i—  

p a — t a — k a —

0   j a r a n g l i   u n d o s h   t o v u s h l a r   u n l i   t o v u s h l a r   b i l a n   b i r g a   o c h i q  

b o ‘g ‘inlarda:

b u — d u — g u ­

ijo — d o — g o ­

b e — d e — g e —

---

b i — d i — gi—

b a — d a — g a —

S h u   k o ‘rinishda artikulatsion v a  oddiy nafas m ashqlarining birgalikda 

q o l l a n i s h i   natijasida  nutqiy  nafas  k o ‘nikmalari  shakllanadi.

F o n a t s i o n   nafasni  rivojlantirish  uchun  burun va o g ‘iz orqali  differen- 

sirla sh g a n   nafas  olish  va  nafas  chiqarishni  m ashq  qildiruvchi  m ash q lar 

t a n l a b   olinadi.  Bu  m ash q lar  n afas  apparatini  fonatsiyaga  tayyorlaydi, 

n afas  m uskullarining,  ayniqsa,  diafragm aning faoliyatini sezishga  y ordam  

beradi.

M asalan :

1)  nafas  olish  (5  sek.  )  -   nafasni  ushlab  turish  (3  sek.  )  -   nafas 

c h iq a r is h   (5  sek.  );

2)  nafas olish (6 s e k . ) -   nafas ushlab turish (5 s e k . )  -   nafas chiqarish 

(8

  sek.  );

3)  n afas  olish  (8  sek.  )  —  nafasni  ushlab  turish  (6  sek.  )  —  nafas 

ch iq a ris h   (10  sek.  );

4)  " G u l"   —  burun  orqali  c h u q u r  sekin  nafas  olishni  m ash q   qildirish 

( g u lla rn in g   yoqim li  hidini  hidlash);

5)  " S h a m "  -  tekis,  sekin  n afas chiqarish yonayotgan s h a m g a   puflash;

6

)  " Q a y sa r  sham "  -   in te n siv ,  kuchli  nafas  chiqarish.  Bola  qorin 

m u s k u lla r in in g   harakatini  sezadi;

7)  " S h a m n i  o ‘chirish"  —  intensiv  nafas chiqarish,  shu v a qtning o ‘zida 

"fu!  fu!  fu!  fu!  talaffuz  qilinadi.  S h a m   uchdi;

8

)  "N asos"  —  davom li,  kuchli  nafas  chiqarish,  shu  vaqtda  ”s  s  s  s  s" 

to v u sh i  talaffuz  qilinadi.

S ta tik  nafas m ashqiaridan  keyin  dinamik  nafas gimnastikasi  mashqlari 

bajariladi.  D in a m ik   m a sh q la r  yurish,  sekin  yugurish,  q o l ,   oyoq  va  tana 

h a ra k a tla ri  bilan  b o g l i q   b o l i b ,   davolash  fizkulturasi  e le m e n tla rin i  o ‘z 

ichiga  oladi.

O liy   n e r v   faoliyati  fiziologiyasi  m a ’iu m o tla rig a   k o ‘ra,  d av o lash  

fizkulturasi  davom ida shartli  nafas refleksi  hosil  boMadi.  Bundan  tashqari, 

jis m o n iy   m a sh q la r  b e m o rn in g   kayfiyatiga  va  emotsiyalariga  ijobiy  t a ’sir 

qiladi,  q u v o n c h   hissini  uyg‘o ta d i, tetik va muvozanatni  nerv-psixik  holatni 

y a r a t a d i .   B o l a l a r d a   m iy a   j u d a   e la s tik   b o ‘lib,  b u   h o l  d a v o l o v c h i  

fiz k u ltu ra n in g  effektivligini  oshiradi.  Bolalarda yangi  shartli  b o g la n is h la r  

t e z   hosil  b o ‘ladi,  patologik  reflekslar  s o knadi  va  nafas  ja ray o n id a  nerv 

regulatsiyasi  tiklanadi.

O 'tk a z ila d ig a n   fiz kulturaning  maqsadi  terapevtik  vazifalar,  bolaning 

u m u m i y   ahvoli  va  kasallikning  xususiyatlari  bilan  aniqlanadi.  Bizning 

o l d i m i z d a   b e m o rd a   t o ‘g ‘ri  nafas  olish  ko'nikmalarini  tarbiyalash,  nafas 

olish  k am chiliklari  bilan  kurashish,  butun  organizmni  sogMomlashtirish, 

k o ' k r a k   qafasin in g   h a ra k a tc h a n lig in i  rivojlantirish,  o ‘p k a n in g   tiriklik 

sig‘im in i  kengaytirish  vazifalari  turadi.  Buning  u c h u n   quyidagilar  zarur:

---

1)  bolani  tabiiy yoMlar orqali  nafas o lish g a   o ‘rgatish  ( o g i z  va  b u r u n ) ,  

bu  bilan  bola  dekanyulyatsiyaga  va  k e y in c h a lik   s to m an in g   b erkitilishiga 

tayyorlanadi;

2)  nafas  c h iq a ris h g a   alohida  e ’t i b o r   b e r g a n   h o ld a   n u tq iy   n a f a s  

m exanizm ini  rivojlantirish;

3)  bola  o rg a n iz m in i  jismoniy j i h a t d a n   m u stah k am lash ;

4)  org an izm n in g  harakatli va jism o n iy  faolligini  h a m d a  ish q obiliyatini 

o ‘stirish.  Bolalarni  charchatib  q o ‘y m aslik,  ularni  gim nastik  m a s h q la r n i

0‘yinIarga  q o ‘shib  olib  borish  bilan  qiziqtirish  muhimdir.

Bo'g ‘iz  p a p illa m o to z i  va bo‘g ‘iz s te n o z i  b ila n   og'rigan  bolalar u c h u n  

nafas  m a s h q l a r i   k o m p le k s in i  t u z i s h d a   b o l a l a r n i n g   o v o z   va  n a f a s  

f u n k s iy a s in in g   h o l a t i n i   n a z a r d a   t u t i s h   l o z i m ,   c h u n k i   n a f a s - o v o z  

m a sh q la rin i  o ‘tk a z is h   tabiiy  y o ‘lla r  o r q a l i   n afas  o lish n in g   va  o v o z  

c h i q a r is h n in g   y o ‘qligi  tufayli  j u d a   q i y i n d i r ;   h u n d a n   t a s h q a r i,  b o l a  

organizm ining astenizatsiyasi  m ashqlarning q a t ’iy dozirovkasini,  u l a r n i n g  

muayyan  t e m p d a   va  ritmda  boMishini  ta la b   qiladi.

L o g o p e d ik   n ia s h g 'u lo tla rn in g   a s o s iy   b o s q ic h i  (ovozni  tik la s h )

Bo‘g ‘iz n in g   o rg a n ik   buzilishlari  b o 'l g a n   b olalarda  ovozni  t i k l a s h  

bo'y icha  logopedik  ishning qiyinchiliklari  b ir  q a t o r  om illar bilan  bogMiq. 

Bu  o m i l l a r   q u y i d a g i l a r d a n   ib o ra t:  b o ‘g ‘i z n i n g   a n a t o m i k   j i h a t d a n  

yaxlitligining buzilganligi,  b o la n in g jism o n a n   zaifligi,  nutq taraq q iy o tin in g  

sustligi.  S h u n in g   u c h u n   bolalarda  o rg a n ik   ovoz  buzilishlarini  b a r t a r a f  

qilish  m etodikasi  katta  odam larda  n u tq   o v o z in i  tiklash  funksional  o v o z  

buzilishlarini  b a r ta r a f   qilish  m eto d larid an   j u d a   katta  farq  qiladi.  O v o z  

hosil  qilishning  organik  buzilishlari  u s tid a   ish  olib  borishda  n u t q   va 

ovozning norm adagi va patologiyadagi  anatom o-fiziologik m ex an izm larin i 

bilish  m u h im   a h a m iy a t  kasb  etadi.  B o la la rd a   ovozni  hosil  qilish  u c h u n  

muayyan  m a s h q la r  sistemasi  tavsiya  q ilin a d i.  B un d a  un  p a y c h a la rin in g  

artikulatsion  organlarning  ko‘p  yoki  k a m   d a ra ja d a   zo'riqishi  i m p e d a n s ,  

ya’ni  o g ‘iz  rezonatoridagi  havoning  a k u stik   qarshiligi  va  un  p a y c h a la ri 

ostidagi  havo  bosim ining  oshishi  n atijasida  b o la  u c h u n   talaffuz  qilish 

qiyinchiliklarining  ortib  borishi  hisobga  o lin a d i.  Bundan  tashqari  u n i n g  

va undosh to v u sh lam in g  hosil  bo'lishi o b e r to n la m in g  u yoki  bu c h a s to ta ia r  

oblastiga  tu sh ish d a   kuchayishi  yoki  b o ‘s h a sh ish i  (ya’ni,  format  o b la sti  ), 

shuningdek,  to v u sh la m in g   hosil  bo'lishi  usuliga  va  o ‘miga,  ularda  o v o z  

va  shovqinning  ishtirokiga,  hiqildoq  va  o g 'i z   rezonatorlarining  h a jm ig a  

bogMiq  b o ‘ladi.  Bu  m a ’lumotlar  ovozni  tik la sh  jarayoni  haqida  ta s a v v u r  

hosil  qilishga  y o rd a m   beradi,  ovozni  tik la sh   jarayoni  m u r a k k a b la s h ib  

boruvchi  3  boMimdan  iborat:

1.  Ovoz  tovushini  hosil  qilish.

2.  Hosil  qilingan  ovozni  m ustahkam lash.

3.  Ovoz  hosil  qilish  jarayonini  a v to m a tiz a ts iy a   qilish.

---

1. 

Ovoz tovushini  hosil  qilish  -  tiklovchi  t a ’lim n in g  e n g   m uh im ,  eng 

m urakkab va  eng  u z o q   d a v o m   etadigan  bosqichi.  O voz  tovushini  ingrash 

yoki  m o ‘rash  im itatsiyasi  orqali  hosil  qilish  m a q sa d g a   muvofiqdir.  Hosil 

qilingan  ovoz  tovushi  ("m "  tovushi)  ochiq  va  y o p iq   b o ‘g ‘inlarda