k
tovushi u m u m a n b o l m a y d i yoki b o s h q a tovush bilan
almashtiriladi.
K
tovushi asosan t a - t a - t a b o ‘g ‘inlari talaffuz qilish bilan bir
vaqtda til uchi shpatel y ordam ida bosilib biroz ichkariga itariladi. Bunda
til orqaga surilgan sari "ta" b o ‘g ‘ini a w a l -tya, so ‘ng -k y a va nihoyat -ka
b o 'g ‘iniga aylanadi. Keyinchalik m exanik yordamdan b u tu n la y voz kechadi.
T u g ‘m a tanglay yoriqliklarida frikativ tovushlar k o ‘p h o lla rd a faringial
usul orqali shakllantiriladi. Bunda o g ‘iz orqali chiqarilayotgan y o ‘naltirilgan
havo oqimi alohida o 'rin tutadi. Biroq burun orqali h av o chiqishi hollarida
hali tovushlami korreksiyalash m u m k in , lekin bunda tovush kuchsiz chiqadi.
A.B. Ippalitova (1955) fikricha, frikativ u n d o s h l a r d a n
f
tovushini
nutqga q o ‘yish oson kechadi. B u n in g u ch u n b e m o r in stru k siy a asosida
yoki m exanik usul y o rd a m id a pastki labni te p a tishlarga yaqinlashtiradi
va unga puflaydi.
S
tovushi, o d a td a , a n ’anaviy usullar y o rd a m id a k o rre k siy a la n a d i.
B un d a b e m o r paxtaga puflash, til uchiga puflashga o ‘rgatiladi.
S i r g 'a l u v c h i t o v u s h l a r n i t o ‘g ‘rila s h d a g i q i y i n c h i l i k l a r u l a r n i n g
m urakkab artikulatsiya holatiga b o g l i q . Tishlaming bir-biriga yaqinlashuvi
quruv nazoratini qiyinlashtiradi. Sirg'a luvchilarning artik u latsiy asin in g
barch a tarkibiy qismini a lo h id a -a lo h id a o ‘rgatish kerak ( la b , til holatlari,
havao oqim in in g yo‘nalishi va h.k.).
Sh
to v u s h in i n u t q g a q o ‘y i s h d a tilni " k o s a c h a " s h a k l i d a t e p a g a
k o ‘tarishiga o ‘rgatishga u zo q vaqt ketadi. S h u n in g d e k , tiln i o g kiz ichida
"kosacha” shakli keltirish bilan bir vaqtda havo oqim ini t e p a g a y o ‘naltirish
qiyinchilik bilan kechadi. Bolalar h av o oqimini tepaga y o ‘naltirish o ‘rniga
k o 'p in c h a b u ru n orqali nafas chiqaradilar.
Agar bola taqlid orqali
sh
tovushini quyi artikulatsiyasiga erishsa,
u n d a b u tovush nutqga kiritiladi va m u stah k am lan ad i.
A 'tovushi, o d a td a , qiyinchiliksiz nutqga q o ‘yiladi. B u n d a x tovushi
c h u q u r nafas chiqarishda stim ulyatsiya qilinadi yoki
k
to v u s h in i uzoq,
c h o ‘ziq talaffuz qilish natijasida yuzaga keladi.
/ t o v u s h i / unlisini birikishi natijasida yuzaga keladi. M asalan , "yana"
s o ‘zi o ‘m i g a "iana" va h.k. Rinolaliyada bu fonemaning yo'qligi 5 yoshdan
kichik b o i g a n bolalarda kuzatiladi.
R in o la liy a d a
ya
tovushi k o ‘pchilik hollarida saqlangan b o ‘ladi. Bu
to v u s h n in g n u tq d a y o ‘qligi yoki boshqa bir tovush bilan alm ashtirilsa,
u n d a
a
u n lis id a n hosii qilish m u m k in .
A
unlisi talaffuz qilinadi va shu
z a h o tiy o q tiln in g keng uchi yengilgina tishlanadi. S h u n d a a n iq
ya
hosil
b o ‘ladi.
V ib ratsio n
r
tovushini nutqga q o ‘yish ju d a qiyinchilik bilan am alga
oshiriladi. B u n d ay holda y o ‘naltirilgan havo oqimi yetarli ku ch g a ega
b o ‘lm a y , til u c h id a vibratsiya hosil qila olmaydi. Bunda havo oqim in in g
k u c h i ta n g l a y pardasining uzunligi va avtomatlashtirish darajasiga h a m
b o g ‘liq b o ‘ladi. Burun qanotlari qisilgan holda havo o q im in in g b u ru n
b o ‘shlig‘iga o ‘tishi til uchida vibratsiya hosil b o lis h ig a im k o n yaratishi
m u m k in . Y u m s h o q tanglay harakatning kordinatsialanmagan sekinlashuvi
n u tq j a r a y o n i d a titrovchi
r
tovushini talaffuz qilishga y o ‘l q o ‘ymaydi
(to v u sh n i a îo h id a talaffuzi erishganida ham).
B u n d a y h o ld a bir urinishli yoki takroriy tovushga o ‘rgatiladi va u
n u tq g a kiritiladi.
Do'stlaringiz bilan baham: |