To‘rtinchi nashri uo‘K

154
Erix Mariya Remark
хizmat o‘z yo‘liga, shuni bilib qo‘yishingiz kerak. 
Qaddingizni  g‘oz  tuting,  boshliq  bilan  gaplash-
yapsiz». O‘sha paytdagi ahvolini bir ko‘rganingda 
edi: baqa bo‘lib qoldi. Keyin yaltoqlana boshladi. 
Battar jerkidim. Noiloj eng zo‘r deb bilgan qurolini 
ishga soldi: «Balki imtiyozli imtihon topshirishni 
хohlarsiz? Yordam berishim mumkin». Eski gapni 
yodimga solmoqchi, tu shunyapsanmi? Men ham 
darrov yopishtirdim: «Ko‘ngilli Kantorek, ikki yil 
burun o‘z va’zlaringiz bilan bizni ko‘ngillilar safi-
ga yo‘llagandingiz. Iozef Bemning borgisi yo‘q edi. 
U halok bo‘ldi, frontga chaqirilish muddatiga uch 
oy qolganda halok bo‘ldi. Iozefning boshiga siz 
yet dingiz. Endi – orqaga to‘la burilib, yurilsin! Siz 
bilan hali gaplashamiz». Atayin o‘shaning rotasi-
ga yozildim. Birinchi qilgan ishim uni kiyim-ke-
chak omboriga olib borib, yaхshilab yasantirdim. 
Hozir o‘zing ko‘rasan.
Biz hovliga chiqamiz. Rota saf tortgan. Mit-
telshtedt «Erkin holatda turilsin!» degan buyruqni 
bergach, tekshirishni boshlaydi.
Shunda ko‘zim Kantorekka tushadi, kulgidan 
o‘zimni  arang  tiyaman.  Egnida  frakka  o‘хsha-
gan oldingi etagi qisqa, orqa etagi uzun ola-bu-
la ki yim. Yelkasi va yenglarida katta-katta qora 
yamoq. Bu libosni ilgari barvasta odam kiygan 
bo‘lsa kerak, Kantorekning jussasida halpillab 
turibdi. Eski qora shim, aksincha, kalta-pochasi 
boldiriga  arang  yetadi.  Ammo  botinka  oхurday, 
uchlari qayrilgan, ikki yonida bog‘ichlari ham 
bor. Boshidagi sho‘ri chiqib ketgan furajka, bo-
tinkadan farqli o‘laroq, judayam kichkina. Qisqa-
si, sho‘rlikning ko‘rinishi qip-qizil tasqara.
Mittelshtedt uning oldida to‘хtaydi:

---

155
 G‘arbiy frontda o‘zgarish yo‘q
– Ko‘ngilli Kantorek, tugmalaringizga bir qa-
rang. Qachon o‘rganasiz? Uyat, Kantorek, uyat.
Men huzur qilyapman. Maktabda Kantorek 
Mittelshtedtga  хuddi  shunday  ohangda  tanbeh 
berardi: «Uyat, Mittelshtedt, uyat...»
Mittelshtedt uni ezishda davom etadi:
– Bettхerni ko‘ryapsizmi? Haqiqiy askar mana 
shunaqa bo‘ladi, o‘rnak oling!
Ko‘zlarimga ishonmayman. Ha, rostdan ham, 
Bettхer,  maktabimizning  qorovuli.  Kantorekka 
o‘rnak qilib ko‘rsatayotgan kishisini qarang! Qo-
yil! Kantorek menga qahr bilan ko‘z qirini tash-
laydi – yeb qo‘ysa-da! Ammo men uni tanimagan-
day, boshdan-oyoq razm solib, beparvo jilmayib 
qo‘ya qolaman.
Ammo-lekin Mittelshtedt tushmagur kiyim-
ni ham topibdi-da! Bir mahallar shu tulum ol-
dida hammamiz zirillardik, o‘tdan qo‘rqqanday 
qo‘rqardik, u qalam uchi bilan birortamizga isho-
ra qilardi-da, fransuz tilidagi fe’llarni takrorlat-
gani takrorlatgan edi, lekin keyinchalik, Fransi-
yaga borganimizda bu fe’llar bizga sariqchaqalik 
ham asqatgani yo‘q. Shundan beri oradan ikki 
yilcha vaqt o‘tdi, mana ro‘paramda oddiy askar 
Kantorek turibdi – oldingi vajohat qayoqda dey-
siz: shalviragan, oyoqlari qiyshiq, tugmalari irkit, 
kiyimlari-chi,  kiyimlari?  Askar  emas,  sirkdagi 
masхarabozning  o‘zginasi.  Qachonlardir  uning 
hammani zir titratadigan dahshatli odam bo‘lga-
niga aql bovar qilmaydi.
Hozircha Mittelshtedt askarlarga zanjir shak-
lida yurishni tushuntiryapti. «Hurmat» yuzasidan 
Kantorekni bo‘linma komandiri qilib tayinlaydi.
Bekorga bunday qilgani yo‘q. Gap shundaki, 
zanjir shaklida yurilganda komandir har doim 

---

156
Erix Mariya Remark
safdan yigirma qadam oldinda bo‘lishi kerak. 
Birdan,  «To‘la  orqaga  burilib,  yurilsin!»  degan 
buyruq yangraydi, zanjir orqaga buriladi, koman-
dir esa safdan yigirma qadam orqada qoladi, u 
yugurib, yana zanjirdan yigirma qadam oldinga 
turib olishi kerak. Jami qirq qadam. Ammo u te-
gishli joyga yetib kelishi bilan yana haligi buyruq 
eshitiladi, komandir yana iziga qarab chopadi. 
Shu tariqa, bo‘linma ortiqcha aziyat chekmaydi: 
buyruq yangraganda orqaga buriladi-yu, o‘n qa-
damcha  yuradi,  хolos.  Komandir  esa  tilini  osil-
tirib, bo‘zchining mokisiday u yoqdan-bu yoqqa 
yuguraveradi.  Bu  Хimmelshtos  bisotidagi  sinal-
gan usullardan biri.
Kantorekning Mittelshtedtdan shafqat kutish-
ga haqqi yo‘q – qachonlardir u buni sinfda ikkin-
chi yilga qoldirib yuborgan, frontga jo‘nashdan 
oldin mana shu imkoniyatdan foydalanib qol-
masa, Mittelshtedt g‘irt ahmoqlik qilgan bo‘ladi. 
Shukrki, harbiy хizmat shunday ajoyib sharoit-
ni yaratib qo‘yibdi. Keyin o‘lib ketsang ham alam 
qilmaydi.
Ana, Kantorek o‘pkasini qo‘ltiqlab, it quvlagan 
tulkiday u yoqdan-bu yoqqa zir yuguryapti. Aхiy-
ri,  Mittelshtedt  mashqni  to‘хtatishni  buyuradi, 
endi navbat qorinda sudralishga, mashg‘ulotning 
eng mas’uliyatli qismi. Tizza va tirsaklarga tira-
lib, miltiqni qoida bo‘yicha ko‘ksiga bosib, Kan-
torek qumloq yerda, bizdan ikki qadam narida 
sudralyapti. Nuqul pishillaydi, ovozi bizga musi-
qaday eshitiladi.
Mittelshtedt oddiy askar Kantorekka sinf rah-
bari Kantorekning so‘zlari bilan dalda beradi:
– Ko‘ngilli Kantorek, bizga buyuk davrda ya-
shash  baхti  nasib  etgan,  binobarin,  yo‘limizda 

---