|
68
Mavzu: QISHLOQ XO’JALIK GEOGRAFIYASI
REJA:
1.
Umumiy tushunchalar.
2.
Dehqonchilik.
3.
Chorvachilik.
4.
Qishloq xo’jaligini xududiy tashkil etilishi va tabiiy zonalari buyicha
ixtisoslashuvi.
Qishloq xo’jalik geografiyasi qishloq xo’jalik ishlab chiqarishi
joylashuvining xududiy muammolari va asosiy qonuniyatlari bilan
shug’ullanadi.
Qishloq xo’jalik ishlab chiqarishi inson xo’jalik faoliyatining ilk va
eng qadimgi shakllaridan biri hisoblanadi.
Sanoatdan farq qilib, qishloq xo’jaligi bir kancha o’ziga xos
hususiyatlarga ega. Birinchidan, u rel’ef, iqlim va qo’proq sharoiti turlicha
bo’lgan maydonlarda olib boriladi. Ikkinchidan, qishloq xo’jaligi
mavsumiydir.
Uchinchidan,
tabiiy
sharoit
qishloq
xo’jaligining
rivojlanishiga, joylashishiga va ixtisoslashuviga juda katta ta’sir qiladi.
Qutbiy mintaqalarda juda ko’p joylar qor bilan qoplanib yotganligi
uchun hozircha xo’jalikda foydalanilmaydi. Bu o’lkalarning janubida va
shimolida bug’uchilik rivojlangan. Mo’tadil mintaqaning igna bargli
o’rmonlari ham qishloq xo’jaligini yuritish chegaralangan. Faqat ushbu
o’rmonlarning janubiy qismining ochiq yerlarida bir oz dehqonchilik
qilinadi, ammo yoz (issiq) mavsumining qisqaligi dehqonchilikni
rivojlantirishni cheklab qo’yadi. Umuman, o’rmon zonasining (tayga,
aralash va keng bargli) asosiy hususiyati yog’ingarchilikning ko’pligi,
yozgi haroratning nisbatan pastligidir. Shu sababli, bu yerlarda
dehqonchilikning
ayrim
tarmoqlari
rivojlangan
(zig’irchilik,
kartoshkachilik, oziq o’simliklari va pichanbop o’simliklar yetishtirish).
Ammo tuproqlari unumdor, o’simliklar asosiy oziqni tuproqdan oladi.
Jahon bo’yicha o’rmon-dasht, dasht, chala cho’l va cho’l (voxalarda)
zonalari asosiy ekin ekiladigan yerlar hisoblanadi. O’rmon-dasht va dasht
zonasida eng hosildor bo’lgan qora tuproqlar tarqalgan, shuning uchun
ushbu zona yuqori o’zlashtirilgan xudud hisoblanadi. Chala cho’l va cho’l
zonalarida sugorma dehqonchilik rivojlangan. Bu yerlarda musbat
haroratlar yigindisi yuqori bo’lgani uchun issiqsevar ekinlar qo’proq
yetishtiriladi.
69
Tabiiy sharoit qanday bo’lishidan qat’i nazar, qishloq xo’jaligining
rivojlanish darajasi sarf qilingam mehnatning miqdori va sifatiga, texnika
va o’gitlardan foydalanish darajasiga bog’liq. Ushbu ko’rsatkichga qarab,
qishloq xo’jaligi ekstensiv va intensiv xo’jalikka bo’linadi.
Qishloq xo’jalik maxsulotlarini ekin maydonlarini kengaytirish va
chorva mollari sonini oshirish hisobiga yetishtirish ekstensiv xo’jalik deb
ataladi.
Insoniyat tarixining juda katta davri mobaynida qishloq xo’jaligi
asosan ekstensiv yo’l bilan rivojlandi. Yangi yerlar ko’pincha o’rmonlar
hisobiga kengaytirilgan. Hozirgi davrda ham juda ko’p rivojlanayotgan,
kam rivojlangan davlatlarda qishloq xo’jaligi ekstensiv yo’l bilan
rivojlanmoqda.
Maydon birligida (1 ga ekin maydonidan) agrotexnika vositalaridan
qo’proq foydalanish yoki chorva mollarining qo’proq maxsuldor zotlarini
yaratish hisobiga qishloq xo’jalik maxsulotlari yetishtirish intensiv xo’jalik
deb ataladi.
Intensiv xo’jalik rivojlangan davlatlar uchun xos bo’lib, qishloq
xo’jaligida sodir bo’lgan «Yashil inqilob» ga asoslanadi. Ushbu
davlatlarda asosan tovar qishloq xo’jaligi rivojlangan. Chunki bu
davlatlarda qishloq xo’jaligida barcha ko’l mehnatini asosan mashinalar
bajaradi.
Yuqori
sifatli
mineral
o’g’itlardan
foydalaniladi,
zararkunandalarga qarshi zaharli kimyoviy dorilardan, chorva mollari
kasalliklariga qarshi kurash vositalaridan keng foydalaniladi.
Mexanizatsiyalashtirish, elektrlashtirish va kimyolashtirish qishloq
xo’jaligini yanada rivojlantirish va jadallashtirishning asosiy yo’lidir.
Yer qishloq xo’jaligida mehnat majmui va ayni paytda mehnat
vositasi bo’lib xizmat qiladi. Shuning uchun yerdan to’gri foydalanish va
uning hosildorligini saqlash qishloq xo’jaligining muhim vazifaliridan
biridir.
Intensiv xo’jalikni barpo qilish uchun yerlarni melioratsiya qilish,
ya’ni yer xolatini yaxshilash ishlarini (sugorish, zax va botkoklarni
kuritish, tuproqka oxak solish, daraxt o’tkizish va h.k.) olib borish kerak.
Bunda kompleks melioratsiya tadbirlari yaxshi natija beradi (shamol va
suv eroziyasiga karshi ko’rash, gumrok hosildorligini oshirish).
Qishloq xo’jaligida foydalaniladigan yerlar qishloq xo’jalik yerlari
deb ataladi.
Qishloq xo’jalik yerlari quyidagi tarkibiy qismlardan iborat:
xaydaladigan yerlar (sug’oriladigan va lalmikor yerlar); bog’ va
70
uzumzorlar; pichanzorlar; yaylovlar; bug’u yaylovlari; o’rmonlar,
butazorlar va h.k.
Jahonda sug’oriladigan yerlar xaydaladigan (shudgor qilinadigan)
yerlarning 15 foizi (230 mln ga)ni tashkil qiladi. Bu ko’rsatkich Xitoyda
30 foiz, Xindistonda 28 (foiz, AQSHda 15 foiz, Pokistonda 70 foizni)
tashkil qiladi.
Qishloq xo’jaligi ikkita katta tarmoqdan iborat: dehqonchilik va
chorvachilik. Qishloq xo’jaligi xodimlarining asosiy vazifasi xo’jalik
yuritishni jadallashtirish yo’li bilan ekinlar hosildorligini va chorvachilik
maxsuldorligini oshirishdir.
Do'stlaringiz bilan baham: |
