O’zbekiston respublikasi oliy va o’rta maxsus ta’lim vazirligi toshkent davlat iqtisodiyot universiteti

O’tgan  o’rtacha  bajarish:  statistik  ma‘lumotlar  bo‘yicha  hisoblanadi  va 
yaroqsiz,  turib  qolishlar  va  buzilishlarga  sarflangan  vaqtni  hisoblaydi,  ya‘ni  oldingi 
davrning hamma kamchiliklarini nazarda tutadi. 
Me’yoriy  bajarish:  kelajak  davrda  me‘yorlarning  kutilayotgan  o‘rtacha 
darajasini ko‘zda tutadi. 
3.  
Mahsulot  chiqarish  hajmiga  nisbatan.  Mahsulotning  ishlab  chiqarish  hajmi 
standartlarni ishlab chiqarishga yondashishga birinchi darajada ta‘sir ko‘rsatadi. 
Nazariy: subyektning nazariy quvvatiga asoslangan holda oldindan belgilangan. 
Ularga yoki erishib bo‘lmaydi, yoki bir martalik tartibda erishiladi. 
Amaliy:  yaxshi  bajarilishda  subyekt  tomonidan  erishiladi,  ular  o‘z  darajasi 
bilan  yaxshi  bajarilishida  nazariy  standartlarga  yaqin,  ishlab  chiqarishning  real 
erishiladigan  darajasiga  asoslangan  va  qochib  bo‘lmaydigan  yo‘qotishlarga  yo‘l 
qo‘yadi. 
Me’yoriy:  sikl  mobaynida  ishlab  chiqarishning  yuqori  va  past  hajmining 
o‘rtacha  qiymatidan  kelib  chiqqan  holda  mahsulot  chiqarishning  erishish  darajasida 
hisoblanadi. 
Kutilayotgan: 
mahsulot 
chiqarishning 
kutilayotgan 
hajmida 
ishlab 
chiqarishning aniq sharoitlari asosida hisoblanadi. 
Mazkur  tavsif  Amerika  firmalarida  xarajatlarning  moddalari  bo‘yicha 
standartlarni o‘rnatishga har xil yondashishlarning mavjudligini ko‘rsatadi. Lekin har 
bir  yondashishda  qabul  qilingan  standartlar  buxgalteriyada  ishlab  chiqarish  jarayoni 
boshlanguncha  standart  tannarx  xaritalariga  umumlashtiriladi.  Kartalar  buyum,  bu 
buyumni, buyurtmani tayyorlashda ishtirok etadigan ishlab chiqarish bo‘linmalari va 
buyurtmalar bo‘yicha tuziladi. 
Standart-kost  tizimi  to‘g‘ri  xarajatlarni  boshqarish  vositasi  sifatida  namoyish 
qilinadi.  Bu  tizimning  bir  necha  variantlaridan  foydalaniladi.  Bitta  variantda 
xarajatlar  "ishlab  chiqarish"  schyotining  debetida  to‘planadi  va  standart  qiymat 
bo‘yicha  baholanadi,  tayyor  mahsulot  xuddi  shunday  standart  qiymat  bo‘yicha  shu 
schyotning  kreditidan  chiqarib  tashlanadi,  tugallanmagan  ishlab  chiqarish  standart 
qiymat  bo‘yicha  baholanadi.  Ikkinchi  variantning  mazmuni  "Ishlab  chiqarish" 
schyotining  debetida  umumlashtirilgan  xarajatlar  haqiqiy  qiymati  bo‘yicha 

---

 
161 
baholanishdan,  schyotning  kreditidan  esa  tayyor  mahsulot  standart  qiymat  bo‘yicha 
chiqarib tashlanishidan iborat.  Тugallanmagan ishlab chiqarish haqiqiy xarajatlardan 
u yoki bu tomonga chiqib ketishlarni hisobga olgan holda standart qiymat bo‘yicha 
hisoblanadi. 
Haqiqiy  xarajatlarning  standartlardan  chetga  chiqishini    Amerika  firmalari 
odatda  tannarxga  olib  bormasdan  "Mahsulot,  xizmat,  ishlarning  realizatsiyasi" 
schyotiga chiqarib tashlaydilar. 
Subyektning  quvvatlariga  nisbatan  standart-kost  tizimini  tashkil  etish, 
standartlardan  chetga  chiqishlarni  aniqlash  va  ularni  chiqarib  tashlash  uslubiyati 
bo‘yicha  ishlar  koordinatsiyasini  standart-kost  tizimi  bilan  bog‘liq  bo‘lgan  hamma 
bo‘linmalarning  vakillari  amalga  oshiradilar.  Yanada  yirik  kompaniyalarda 
standartlarni  tuzish,  ularga  o‘zgartirishlar  kiritish,  hisoblash  va  boshqalar  bo‘yicha 
barcha ishlar jamlangan standartlar bo‘linmasi tuziladi. 
Standart-kost  tizimi  amaliyotda  qo‘llaniladigan  xarajatlarni  hisoblashning 
boshqa  tizimiga  ko‘ra  o‘z  xususiyatlariga  ega.  Birinchidan,  vositalarni  sarflash 
jarayonida  standartlardan  chiqib  ketishlarni  aniqlash  asosi  bo‘lib  ularni 
hujjatlashtirish emas, balki maxsus schyotlardagi buxgalteriya yozuvlari hisoblanadi. 
Menedjerlarning oldiga esa chetga chiqishlarni hujjatlashtirmaslik emas, ularga yo‘l 
qo‘ymaslik  masalasi  qo‘yiladi.  Ikkinchidan,  aniqlangan  chetga  chiqishlarni  hamma 
kompaniyalar  ham  emas,  joriy  standartlardan  foydalanadiganlari  buxgalteriya 
hisobida aks ettiradi. Standartlardan chetga chiqishlarni aks ettirish qismida uchinchi 
xususiyat  bo‘lib  chetga  chiqishlarni  hisobga  olish  uchun  maxsus  sintetik 
schyotlarning  kalkulatsiya  moddalarini,  chiqib  ketishlarning  omillari  bo‘yicha 
ajratish hisoblanadi. 
Standart-kost  tizimining  mazkur  xususiyatlari  shuni  ifodalaydiki,  xarajatlarni 
boshqarish  maqsadida  har  doim  bu  chetga  chiqishlar,  ularni  hisoblash  uchun, 
qanchalik  muhimligi  ko‘rib  chiqiladi;  ular  nimalarni  ko‘rsatadilar,  qaysi 
muammolarni  yechishda  ulardan  foydalanish  mumkinligi;  aniqlangan  chetga 
chiqishlarning  ishlab  chiqarishga  bo‘lgan  xarajatlarni  tahlil  qilishdagi  muhimligi 
asosan e‘tiborga olinadi.