Ta’minot, boshqaruv va h k. ham mavjudligi bilan

olimlarining 

konsepsiyalari 

tashkil 

etadi. 

Kapitalistik 

taraqqiyotning 

dastlabki 

bosqichidayoq 

barcha 

iqtisodiy 

nazariyalarda  moliyaviy  konsepsiyalar  alohida  o‘ringa  ega 

bo‘lgan.  Davlat  xarajatlari,  soliqlar,  kredit  va  byudjetning 

iqtisodiyotga  ta’siri  masalalari  siyosiy  iqtisod  klassiklari  (Buyuk 

Britaniyada  –  U.Petti,  A.Smit  va  D.Rikardo,  Fransiyada  – 

P.Baugilber) tomonidan tadqiq qilingan.  

 

Moliya  fanining  asoschilaridan  biri  A.Smit  (1723-1790  yillar) 

o‘zining  “Xalqlar  boyligining  tabiati  va  sabablari  to‘g‘risida 

tadqiqot” deb nomlangan fundamental asarida davlat moliyasining 

mohiyati  to‘g‘risida  ayrim  g‘oyalarni  ishlab  chiqdiki,  ular 

mehnatning  unumli  va  unumsizligi  to‘g‘risidagi  ta’limotga  (bu 

ta’limot  A.Smitniki)  asoslangan  edi.  Uning  aniqlashicha,  bevosita 

kapitalga  almashtiriladigan  mehnat  unumli,  unumsiz  mehnat  esa 

daromadga,  ya’ni  ish  haqi  va  foydaga  almashtiriladigan 

mehnatdir.  Ana  shu  nazariy  qarashlardan  kelib  chiqqan  holda 

A.Smit  (va  undan  so‘ng  D.Rikardo)  moliyaviy  kategoriyalarga 

(davlatning  daromadlari  va  xarajatlariga)  tavsifnoma  bergan.  U 

soliqlar  hisobidan  olingan  davlat  daromadlari  barchasining  yoki 

185 

deyarli  barchasining  unumsiz  sarflanishini  isbotlagan.  Shuning 

uchun  ham  davlat  xarajatlari  kapitalning  jamg‘arilishi  va  milliy 

daromadning  o‘sishi  imkoniyatlarini  qisqartiradi.  Ana  shundan 

uning soliqlarga nisbatan salbiy munosabati kelib chiqqan. A.Smit 

yaratilgan qiymatni unumsiz sarflaydigan va shu munosabat bilan 

ishlab  chiqarish  kuchlarining  rivojlanishiga  to‘siq  bo‘luvchi 

davlatning xarajatlarini qisqartirish kerak, degan xulosaga keladi. 

 

A.Smit  davlat  xarajatlari  siyosatini  tanqid  qilgan  bo‘lsa-da, 

ular  ma’lum  bir  qismi  bo‘lishining  zarurligini  e’tirof  etgan.  Chunki 

ana  shu  qism  ishlab  chiqarishning  umumiy  shart-sharoitlarini 

himoya  qilishga  qaratilgan  bo‘ladi.  Uning  ta’limotida  soliqlar 

nazariyasiga  katta  o‘rin  berilgan.  U  soliqqa  tortishni  maqsadga 

muvofiq  ravishda  tashkil  qilishning  quyidagi  to‘rt  asosiy 

tamoyillarini ishlab chiqqan: 

•  soliqlar  ularni  to‘lovchilarning  salohiyatiga  va  kuchiga 

muvofiq to‘lanishi kerak; 

•  soliqlarning  miqdori  va  ularni  to‘lash  muddatlari  aniq 

belgilangan bo‘lmog‘i lozim; 

•  soliqlarni undirilish vaqti soliq to‘lovchi uchun qulay bo‘lmog‘i 

zarur; 

•  soliqlarni 

undirishda 

ularni 

undirish 

xarajatlarining 

minimalligini ta’minlamoq kerak. 

Tarixiy 

jihatdan 

bu 

tamoyillar 

tug‘ilib 

kelayotgan 

burjuaziyaning  ehtiyojlarini  aks  ettirgan  va  feodal  jamiyatning 

asosiy  ijtimoiy  guruhlari  bo‘lgan  zodagonlar  hamda  ruhoniylarga, 

feodal  davlatning  soliqlar  bo‘yicha  boshboshdoqligiga  qarshi 

qaratilgan  edi.  A.Smit  tomonidan  ishlab  chiqilgan  yuqoridagi 

prinsiplar 

burjua 

davlatlari 

tomonidan 

soliq 

islohotlarini 

o‘tkazishda qisman foydalanilgan. 

Soliqlarning  turli  ko‘rinishlarini  (egri  soliqlar,  ish  haqi 

hisobidan  undiriladigan  soliqlar  va  boshqalar)  tahlil  qila  turib, 

A.Smit  jamiyatning  iqtisodiy  taraqqiyoti  nuqtayi  nazaridan  ularga 

baho  bergan.  Iste’mol  tovarlariga  nisbatan  o‘rnatilgan  egri 

(bilvosita)  soliqlar  ular  bahosining  oshishiga  olib  kelgan.  Buning 

natijasida ishlab chiqarish xarajatlari o‘sgan va oxir-oqibatda esa, 

ularni  sotish  kamaygan  va  iste’mol  qilish  qisqargan.  Ish  haqidan 

olinadigan  soliqni  baholab,  u  bu  soliqni  iqtisodiyot  uchun 

xonavayronlik 

keltiruvchi 

deb 

hisoblagan. 

Chunki 

ishchi 

daromadining 

soliqqa 

tortilishi 

tadbirkor 

avanslashtirilgan 

---

208 

XYuSlarning  moliyaviy  resurslari  ular  tomonidan  olinadigan 

pul  daromadlari  va  ishlab  chiqarish  resurslari  iqtisodiy  doiraviy 

aylanishi 

samaradorligining 

o‘sishiga 

xizmat 

qiladigan, 

kengaytirilgan  takror  ishlab  chiqarishni  moliyalashtirish  jarayonini 

amalga  oshirishga  yordam  beradigan  va  ularning  ixtiyorida 

bo‘lgan qarziy mablag‘lar asosida tashkil topadi. 

Hozirgi  vaqtda  kapital  qo‘yilmalarni  moliyalashtirishda  XYuS 

o‘z  mablag‘larining  (sof  foyda  va  amortizatsiya)  salmog‘i  muhim 

ahamiyatga  ega.  Bunda  amortizatsiya  ajratmalarini  shakllantirish 

va ulardan samarali foydalanish alohida rol o‘ynaydi. 

YaIM  va  MDni  qayta  (ikkilamchi)

 

taqsimlash  davlat  va 

XYuSlar  o‘rtasidagi  moliyaviy  munosabatlar  doirasida  sodir 

bo‘ladi.  Ana  shu  darajada  XYuSlar  va  aholining  birlamchi 

daromadlari bir qismini to‘g‘ri (bevosita) va egri (bilvosita) soliqlar 

undirish  yo‘li  bilan  va  shuningdek,  davlat  kreditlashtirishi 

hisobidan 

mamlakatning 

davlat 

moliyasi 

tashkil 

topadi 

(shakllanadi). 

XYuSlar  pul  resurslarini,  uy  xo‘jaliklari  daromadlarini 

ikkilamchi  qayta  taqsimlash  kredit-bank  sohasi  va  sug‘urta  tizimi 

orqali  ham  amalga  oshiriladi.  Bular  depozitli,  vekselli,  pulli  va 

banklarning  boshqa  jamg‘arma  operatsiyalari,  ular  tomonidan 

yuridik shaxslar va aholiga uzoq, o‘rta va qisqa muddatli kreditlar 

va  ssudalar  berish,  turli  risklarni  sug‘urta  qilish  shakllarida  sodir 

bo‘ladi. 

Ko‘p  darajali  byudjet  tizimi  va  byudjetdan  tashqari  maxsus 

fondlar 

faoliyatidagi 

qayta 

taqsimlash 

jarayonlarini 

takomillashtirish  moliyaviy  salohiyatni  yanada  kuchaytirish  va 

davlat  moliyaviy  resurslari  o‘sishining  quyidagi  yo‘nalishlari  bilan 

uzviy bog‘langan: 

•  byudjet-soliq  sohasidagi  daromadlarni  qayta  taqsimlashning 

samaradorligini  oshirish.  Bu  narsa  davlat  tomonidan  ta’sirchan 

fiskal  siyosatni  hayotga  tatbiq  etish  bilan  bog‘liqki,  bu  siyosat  o‘z 

navbatida, 

ishlab 

chiqarishning 

o‘sishi 

va 

XYuSlarning 

investitsiyalarga  yo‘naltiriladigan  moliyaviy  resurslarining  o‘sishini 

rag‘batlantirishni ko‘zda tutmog‘i kerak; 

•  bank-kredit  sektori  orqali  pul  resurslarining  qayta 

taqsimlanishini  optimallashtirish.  Buning  eng  asosiy  iqtisodiy 

instrumentlari  va  mexanizmlari  bo‘lib  quyidagilar  hisoblanishi 

mumkin:  kredit  siyosati;  uzoq,  o‘rta  va  qisqa  muddatli  kreditlar 

hajmlarining  nisbati;  Markaziy  bankning  hisob  stavkasi; ssuda  va 

depozit 

foizlarining 

stavkasi; 

qimmatli 

qog‘ozlar 

bozori. 

193 

bo‘ladigan  shart-sharoitlarni  yaratishi  kerak.  Davlat  va  uning 

moliyaviy  tizimga  ilmiy-texnika  taraqqiyotini  rag‘batlantirish 

vazifasi  yuklatildi.  Moliyaga  iqtisodiy  o‘sishni  uzoq  muddatli 

rag‘batlantirishni ta’minlash vazifasi yuklatildi. Umumiy tarzda, bu 

jarayonlarda  davlatning  roli  minimallashtirildi.  Bu  nazariya 

mualliflarining  ayrimlari  davlatga  “kechki  qorovul  va  politsiyachi” 

funksiyalarini berish bilan cheklanishni taklif etdi. 

 

Boshqa  nazariyalar  bilan  bir  qatorda  “taklif  iqtisodiyoti” 

nazariyasida  soliqlarga  alohida  o‘rin  ajratilgan.  Uning  vakillari  - 

soliqlarni  qisqartirish  tarafdori.  Biroq,  soliqlarga  antitsiklik 

konyunkturaviy  tartibga  solishning  vositasi  sifatida  qaragan 

keynschilardan 

farqli 

o‘laroq, 

ular 

jamg‘armalar 

va 

investitsiyalarning yuqori darajasini qo‘llab-quvvatlash uchun soliq 

undirmalarining darajasini pasaytirishni taklif etishdi. 

 

Amerikalik  iqtisodchi  A.Lefferning  soliq  konsepsiyasi  ham 

o‘ta  mashhurlikka  erishdi.  U  o‘zi  ishlab  chiqqan  grafik  model 

yordamida  soliqlarning  yuqori  stavkalari  iqtisodiy  o‘sishning 

sur’atlarini  pasaytiradi,  degan  xulosaga  keldi.  Bu  olimning 

tavsiyalari 1980-1990-yillarda dunyoning ko‘pgina mamlakatlarida 

amalga oshirilgan soliq islohotlarining asosini tashkil qildi.