Ta’minot, boshqaruv va h k. ham mavjudligi bilan

Yangi  tarixiy  maktab  konsepsiyalari.  1870-yillarda  yangi 

tarixiy maktab paydo bo‘ldiki, uning boshlanishi nemis olimlarining 

(G.Shmoller,  M.Veber,  A.Vagner  va  boshqalar)  nomlari  bilan 

bog‘liq.  Davlat  moliyasini  tadqiq  qilish  bilan  ko‘proq  A.Vagner 

shug‘ullanib,  u  davlatning  yordami  bilan  kapitalni  jamg‘arishning 

o‘z  yechimini  taklif  etdi.  Davlat  faoliyatining  (ma’muriy,  ijtimoiy-

---

186 

kapitalining oshishiga yoki bozor talabiga salbiy ta’sir ko‘rsatuvchi 

ishchi kuchi sotib olish qobiliyatining pasayishiga olib keladi. 

Shunday  qilib,  A.Smitning  soliq  konsepsiyasi  yagona 

maqsadga  –  kapitalning  jamg‘arilishini  rag‘batlantirish  va  ishlab 

chiqarish kuchlarining rivojlanishini tezlashtirishga qaratilgan edi. 

Asosan,  xuddi  shunday  qarashlarni  D.Rikardo  (1772-1823 

yillar)  ham  o‘zining  “Siyosiy  iqtisod  va  soliqqa  tortishning 

boshlanishi” 

asarida 

himoya 

qilgan. 

Mehnatning 

qiymat 

nazariyasidan  kelib  chiqqan  holda  u  barcha  soliqlar  so‘zsiz 

ravishda  yo  kapitalga,  yoki  daromadga  ta’sir  ko‘rsatadi,  deb 

hisoblagan.  Agar  soliqlar  kapitaldan  undirilsa,  unumli  mehnatni 

saqlashga  mo‘ljallangan  fond  qisqaradi.  Soliqlar  daromaddan 

olinganda  esa,  kapitalning  jamg‘arilishi  qisqaradi  yoki  soliq 

to‘lovchining  iste’moli  kamayadi.  Birinchi  ehtiyoj  predmetlaridan 

olinadigan  soliqlar  ular  bahosining  o‘sishiga  sabab  bo‘lib,  ular 

iste’mol  qiladigan  tovarlarning  miqdoriga  nisbatan  yuqoriroq 

bo‘lgan  proporsiyalarda  iste’molchining  yelkasiga  yuklanadi. 

D.Rikardoning  fikricha,  tovarlar  va  ish  haqidan  undiriladigan  har 

qanday  soliqlar,  bir  xil  darajada  bo‘lmasa-da,  ish  haqining 

oshishiga va foydaning kamayishiga olib keladi. 

Yuqorida bayon qilinganlarni inobatga olgan holda u “soliqlar 

buyuk zulmdir”, degan xulosaga kelgan. Soliqqa tortishning o‘sishi 

yoki  hukumat  xarajatlarining  ortishi  bilan  xalqning  iste’moli 

pasayadi va bu narsa, oxir-oqibatda, ishlab chiqarishda o‘z aksini 

topadi.  Shuning  uchun  ham  hukumatning  vazifasi  kapitalning 

jamg‘arilishini  rag‘batlantirishdir.  Mamlakatning  kelgusi  ishlab 

chiqarishini  qisqartirmaslik  uchun  hukumat  foydani  soliqqa 

tortmasligi kerak. 

Klassik burjua siyosiy iqtisodi (A.Smit, D.Rikardo va ularning 

izdoshlari) davlat xarajatlari va soliqlarga nisbatan rasmiy iqtisodiy 

siyosatning  konsepsiyasini,  ko‘p  jihatdan,  aniqlab  bergan  edi. 

XVIII 

asrning 

oxiri 

va 

XIX 

asrning 

boshlarida 

ilg‘or 

mamlakatlarning  moliyaviy  siyosati,  yangi  sinf  –  burjuaziyaning 

manfaatlarini ifoda etib, mamlakatning xo‘jalik hayotiga davlatning 

aralashmasligi  prinsipini  e’lon  qilgan  edi.  Buning  oqibatida  davlat 

xarajatlari va foydani soliqqa tortish biroz qisqardi. 

XIX  asrda  ishlab  chiqarishning  yuqori  sur’atlarda  rivojlanishi 

mehnat  va  kapital  o‘rtasidagi  ziddiyatlarning  keskinlashuviga  olib 

keldi.  Xuddi  shu  davrning  o‘zida  turli  sotsial  guruhlarning 

183 

•  Nazoratning  obyektlariga  muvofiq  ravishda  moliyaviy 

nazoratning qanday shakllari mavjud? 

•  Ichki  va  tashqi  moliyaviy  nazorat  bir-biridan  qanday 

farqlanadi va ularning qanday umumiy jihatlari bor? 

•  Moliyaviy  nazoratni  amalga  oshirish  jarayonida  uning 

qanday metodlaridan foydalaniladi? 

•  Subyekt  xo‘jalik  faoliyatini  qamrab  olishning  to‘liqligiga 

qarab taftishning qanday turlari bo‘lishi mumkin? 

•  Moliyaviy va xo‘jalik operatsiyalarining qamralib olinishi 

darajasiga ko‘ra taftishlar qanday guruhlarga bo‘linadi? 

•  Hisob  palatasi  to‘g‘risidagi  Nizomga  muvofiq  uning 

zimmasiga qanday funksiyalarni bajarish yuklatilgan? 

•  O‘zbekiston 

Respublikasi 

Moliya 

vazirligining 

zimmasiga  davlat  moliyaviy  nazoratini  amalga  oshirish  bo‘yicha 

qanday asosiy vazifa va funksiyalar yuklangan? 

•  Moliya  vazirligi  huzuridagi  Davlat  moliyaviy  nazorat 

Bosh boshqarmasining vazifalari sifatida nimalar belgilangan? 

•  Davlat  soliq  xizmati  organlarining  moliyaviy  nazoratga 

oid asosiy vazifalari nimalardan iborat? 

•  O‘zbekiston  Respublikasi  Davlat  soliq  qo‘mitasi 

tizimidagi  Bosh  nazorat-taftish  boshqarmasining  vazifalariga 

nimalar kiradi? 

•  Moliyaviy nazorat nodavlat turlarining tarkibi nimalardan 

iborat? 

•  Ichki  firmaviy  moliyaviy  nazoratning  xarakterli 

xususiyatlari nimalardan tashkil topadi? 

•  Tijorat  banklari  tomonidan  amalga  oshiriladigan 

moliyaviy nazorat qanday xususiyatlarga ega? 

•  Auditorlik  nazoratining  asosiy  vazifalari  nimalardan 

iborat? 

•  Auditorlik  xizmatlari  yana  qanday  boshqa  xizmatlarni 

ham ko‘rsatishlari mumkin? 

•  Auditorlik tekshiruvining qanday turlari mavjud? 

•  Har  yili  qanday  subyektlar  majburiy  auditorlik 

tekshiruvidan o‘tkazilishi shart? 

•  Auditning asosiy tamoyili nimadan iborat?