Ta’minot, boshqaruv va h k. ham mavjudligi bilan

Bahs-munozara yoki nazorat uchun savollar 

  

•  Moliyaviy rejalashtirishning mazmunini tushuntirib bering. 

•  “Moliyaviy  rejalashtirish”  tushunchasining  tarkibiga  nimalar 

kiradi? 

•  Moliyaviy rejalashtirishning asosiy vazifalarini aytib bering. 

•  Moliyaviy  rejalashtirish  jarayonining  asosiy  bosqichlarini 

tushuntirib bering. 

•  Moliyaviy rejalarning qanday turlari (ko‘rinishlari) mavjud? 

•  Strategik moliyaviy reja qanday savollarga aniq javob berishi 

lozim? 

•  Joriy  moliyaviy  rejalashtirishning  asosiy  funksiyalarini  aytib 

bering. 

•  Moliyaviy  tizim  alohida  bo‘g‘inlarining  nisbiy  mustaqilligi 

nimalarni  o‘zida  aks  ettiruvchi  moliyaviy  rejalarning  ishlab 

chiqilishi zarurligini belgilab beradi? 

•  Moliyaviy  rejalashtirishning  umumdavlat  va  hududiy 

darajalariga nimalar kiradi? 

•  Balansda  aks  ettirilayotgan  aholining  pul  daromadlari 

o‘zining manbasiga ko‘ra qanday guruhlarga bo‘linadi? 

---

138 

•  to‘g‘ri (bevosita) umumdavlat soliqlarini undirish yordamida; 

•  taraqqiyot 

byudjetidan 

xarajatlarni 

moliyalashtirish 

jarayonida; 

•  byudjet  va  markazlashtirilgan  maxsus  fondlarga  soliqlar  va 

to‘lovlar  stavkalarini  oshirilgan  yoki  kamaytirilgan  tarzda  qo‘llash 

yo‘li bilan; 

•  davlat  xarajatlarining  normativlari  miqdorini  o‘zgartirish 

orqali; 

•  moliyaviy  intizomni  buzganligi  uchun  jarimalar,  penyalarni 

undirish natijasida. 

Bularning  barchasi,  o‘z  navbatida,  takror  ishlab  chiqarish 

subyektlari  daromadlarining  darajasini  va  bozor  konyunkturasini 

to‘g‘ridan-to‘g‘ri (bevosita) o‘zgartiradi. 

Tartibga  solishning  egri  (bilvosita)  shakllari  o‘z  ichiga 

quyidagilarni oladi: 

•  davlat tomonidan egri (bilvosita) soliqqa tortish; 

•  davlat joriy xarajatlarini amalga oshirish. 

Moliyaviy  ta’sir  ko‘rsatishning  aralash  shakllari  orasidan 

quyidagilarni alohida ajratib ko‘rsatish mumkin: 

•  mahalliy soliqlar; 

•  byudjetga soliq xarakteriga ega bo‘lmagan to‘lovlar; 

•  faoliyatning  alohida  turlari  va  tadbirlarni  imtiyozli  soliqqa 

tortish va imtiyozli moliyalashtirish; 

•  davlat  korxonalari  va  tashkilotlari  fondlari  hamda 

markazlashtirilmagan  byudjetdan  tashqari  fondlarni  shakllantirish 

va ulardan foydalanish normativlari. 

Davlat  daromadlari  va  davlat  xarajatlarining  konkret  turlari, 

ularni  jalb  (mobilizatsiya)  qilish  va  taqdim  etish  metodlari 

masalaning  tashkiliy  tomonlari  bilan  birgalikda  moliyaviy  tartibga 

solishning  usullarini  o‘zida  mujassam  etadi.  Mablag‘larni  undirish 

(olish)  va  moliyalashtirishni  taqdim  etishning  konkret  prinsiplari 

bunday  ta’sirning  xarakterini  aniqlab  beradi.  Va,  nihoyat, 

moliyaviy  qonunchilik  va  hokimiyatning  vakolatli  organlari 

moliyaviy  tartibga  solishni  amalga  oshirish  uchun  tashkiliy 

imkoniyatlarni  ta’minlaydi.  Moddiy  ishlab  chiqarish  sohasida 

yaratilgan  qiymatni  taqsimlash  jarayoniga  kirib  borib,  davlat 

moliyasi  markazlashtirilmagan  pul  fondlarini  shakllantirishga  ham 

faol  ta’sir  ko‘rsatadi.  Bu  narsa,  o‘z  navbatida,  mablag‘larning 

individual doiraviy aylanishini ta’minlashga sharoit yaratib beradi. 

Oxir-oqibatda  moliyaviy  tartibga  solish,  davlatning  ta’sirini 

ta’minlashning  boshqa  shakllari  (foizning  darajasi,  bojxona 

135 

bazasi  va  soliq  stavkalarining  ko‘p  bolali  oilalar,  nogironlar  va 

faxriylar  uchun  kamaytirilishi),  o‘zining  mohiyati  jihatidan  shu 

maqsadlar  uchun  davlat  xarajatlarining  ko‘paytirilishini  anglatib, 

jamiyat  tuzumining  ijtimoiy  barqarorligini  ta’minlashga  xizmat 

qiladi. 

 Korxonalarning taqsimlanmagan foydasi va aksiya egalariga 

to‘lanadigan  dividendlarni  soliqqa  tortishda  tabaqalashtirilgan 

holda  yondashish  ularning  foydasidagi  nisbatni  o‘zgatiradi. 

Ularning 

birinchi 

qismiga 

tegishli 

bo‘lgan 

stavkalarning 

kamaytirilishi  va  bir  vaqtning  o‘zida  ikkinchi  qismining  yuqoriroq 

stavkalarda  soliqqa  tortilishi  o‘zini  o‘zi  moliyalashtirishning 

imkoniyatlarini  oshiradi,  uzoq  muddatli  istiqbolda  esa  hatto, 

kompaniya  haqiqiy  egalari  tarkibining  o‘zgarishiga  olib  kelishi 

mumkin.  Agar  korporatsiya  taqsimlanmagan  foydasiga  nisbatan 

soliqlar  oshirilsa  va  dividendlarga  nisbatan  ular  kamaytirilsa, 

teskari  vaziyat  vujudga  kelishi  mumkin.  Mehnatga  mo‘ljallangan 

xarajatlarning  yuqori  darajada  soliqqa  tortilishi  ishlab  chiqarish 

kapital  sig‘imining  oshirilishini  foydali  qilib  qo‘ysa,  korxona  mol-

mulkiga  nisbatan  soliqlarning  o‘sishi  esa  xo‘jalik  yurituvchi 

subyektlar  kapital  texnikaviy  tuzilishining  pasayishiga  olib  kelishi 

mumkin. 

Davlat  boji  bitimlarning  sodir  bo‘lishidan  manfaatdor  bo‘lgan 

u  yoki  bu  shaxslar  uchun  yuridik  xizmatlarning  mumkinligini 

tartibga solishga imkon beradi. Bojxona bojlari esa milliy va xorijiy 

ishlab 

chiqaruvchilarning 

raqobatbardoshligiga 

o‘z 

ta’sirini 

ko‘rsatadi.  Ular  oshgan  paytda  tovarlar  qimmatlashadi  va  tashqi 

savdo aylanmasi qisqaradi. Va aksincha, ularning pasaytirilishi va 

bekor qilinishi tashqi savdoning kengayishiga, baholar o‘sishining 

sekinlashuviga, 

ichki 

va 

dunyo 

bozorlarida 

raqobatning 

kuchayishiga olib keladi. 

Davlat  foydasiga  mablag‘larni  olish  (undirish)  va  soliq 

to‘lovchilar xulq-atvorining motivatsiyasi o‘rtasidagi sababiy-oqibat 

aloqalarini 

(bog‘liqlikni) 

tahlil 

qila 

turib, 

shartli-doimiy 

(qat’iylashtirilgan)  va  shartli-o‘zgaruvchan  soliqlar  to‘g‘risida 

to‘xtalib  o‘tmaslikning  sira  iloji  yo‘q.  Birinchi  guruhga  kiruvchi 

soliqlarning  (korxonaning  mol-mulkidan olinadigan  soliqlar, yakka 

tartibdagi  mehnat  faoliyati  bilan  shug‘ullanadigan  shaxslardan 

olinadigan  qat’iy  soliq  va  boshqalar)  iqtisodiy  tavsifi  tannarxning 

shartli-doimiy  xarajatlari  bilan  bir  xildir,  ya’ni  ularning  miqdori 

ishlab  chiqarish  va  sotuvning  darajasiga  bog‘liq  emas.  Yuridik 

shaxslar  zimmasiga  yuklangan  jami  soliq  yuklamasidagi  ularning 

---

136 

salmog‘i  faoliyat  hajmining  o‘sishiga  proporsional  ravishda 

pasayadi.  Bu,  bir  tomondan,  zararga  ishlayotgan  ishlab 

chiqarishlarning  vayron  bo‘lishini  tezlatsa,  ikkinchi  tomondan, 

hayotchan  sektorga  qo‘shimcha  erkinlik  va  afzallik  ato  etadi, 

ishbilarmonlik 

faolligi 

va 

kapitallarning 

kam 

samarali 

qo‘llanilayotgan  sohalardan  yuqori  samarali  qo‘llanilishi  mumkin 

bo‘lgan  sohalarga  oqib  o‘tishini  rag‘batlantiruvchi  omilga 

aylanadi

34

.  Bundan  tashqari,  qat’iy  soliqlarning  undirilishi  konkret 

ishlab  chiqaruvchilar  iqtisodiy  faoliyatining  natijalariga  bog‘liq 

bo‘lmaganligi  uchun  davlat  byudjeti  daromadlari  ma’lum  bir 

qismining to‘ldirilishini kafolatlaydi. 

Shakllangan  kapital  strukturasiga  nisbatan  pul  mablag‘larini 

shartli-o‘zgaruvchan 

tartibda 

umumdavlat 

fondiga 

olinishi 

konservativ  bo‘lsa-da,  biroq  bu  narsa  soliq  to‘lovchilarning  ish 

faolligi bilan to‘g‘ridan-to‘g‘ri bog‘langandir. Takror ishlab chiqarish 

subyektlarining faoliyati qancha samarali bo‘lsa, ulardan undirilishi 

lozim 

bo‘lgan 

shartli-o‘zgaruvchan 

soliqlarning 

(masalan, 

foydadan  olinadigan  soliqning  miqdori)  miqdori  shuncha  yuqori 

bo‘ladi.  Agar  bu  soliqlarni  undirish  mexanizmi  tadbirkorlik 

tashabbusining  deyarli  bir  xil  yoki  proporsional  darajadagi 

yuklamasini  ta’minlashga  imkon  bersa  (boshqacha  so‘zlar  bilan 

aytganda,  davlat  oldida  soliq  to‘lovchilar  majburiyatlarining  nisbiy 

tengligiga  erishilsa),  u  holda  bu  narsa,  shak-shubhasiz,  ijtimoiy 

qarama-qarshiliklarni  va  bosimni  yumshatadi.  Shunday  qilib, 

yuqorida 

bayon 

qilinganlardan 

ko‘rinib 

turibdiki, 

davlat 

daromadlari  va  davlat  xarajatlari  moliya  mazmunini  namoyon 

etuvchilar  sifatida  iqtisodiyotda  va  sotsial  sohada  sodir 

bo‘layotgan  jarayonlarga  juda  kuchli  ta’sir  o‘tkazib,  ularning 

dinamikasi va yo‘nalishini keskin o‘zgartirib yuborishi mumkin. 

Shu yerning o‘zida byudjet yordamida tartibga solish (makro- 

va  mikroko‘rsatkichlarga  faqat  markaziy  byudjet  daromadlari  va 

xarajatlarining  kompleks  siyosatini  o‘zgartirish  orqali)  moliyaviy 

tartibga  solishning  barcha  sohasini  qamrab  ololmaydi.  Chunki 

taqsimlash va qayta taqsimlashda moliyaviy tizim har bir fondining 

ta’siri  tartibga  soluvchi  bo‘lishi  kerak.  Xususan,  hozirgi  paytda 

rivojlangan  mamlakatlarda  byudjetdan  tashqari  maxsus  fondlar 

birgalikda  markaziy  byudjetlar  hajmining  1/3  qismidan  ½ 

                                                 

34

 Oqimlarning yo‘nalishi bozorning ehtiyojlari bilan aniqlanib, byurokratik tartibga solishning talab etilmasligi bu 

yerda  e’tiborga  loyiq  bo‘lgan  holatlarning  yana  biridir.  Biroq,  shartli-doimiy  soliqlarni  o‘rnatishda  (belgilashda) 

tarmoq  xususiyatlarining  inkor  etilishi,  xususan,  rentabellik  normasining  tabiiy  pastligi  bilan  xarakterlanadigan 

faoliyat  turlari  va  resurs  sig‘imli  ishlab  chiqarishlar  uchun  imtiyozlardan  voz  kechish  ijtimoiy  qarama-

qarshiliklarning kuchayishiga olib keladi. 

137 

qismigachasini  tashkil  etmoqda. Bundan  tashqari,  bu  yerda  yana 

ikkita  muhim  yo‘nalishlar  ham  mavjud.  Bular  byudjet  defitsitining 

tarkibiy  tuzilmasini  shakllantirish  va  byudjetlararo  munosabatlarni 

tartibga solishdir

35

. 

Demak,  takror  ishlab  chiqarish  parametrlarini  o‘zgartirish 

maqsadida  moliyaviy  munosabatlarning  barcha  aspektlaridan 

(yo‘nalishlaridan)  foydalanish  bo‘yicha  davlat  tomonidan  tashkil 

qilinadigan  faoliyatga  ijtimoiy-iqtisodiy  jarayonlarni  moliyaviy 

tartibga  solish  deyiladi.  U  kishilik  jamiyatining  tabiiy  taraqqiyoti 

natijasida  dunyoga  kelgan  hamda  iqtisodiyot  va  ijtimoiy  soha 

sog‘lom  faoliyat  ko‘rsatishining  ajralmas  qismi  (sharti)  hisobla-

nadi.  Moliyaviy  tartibga  solishning  subyekti  davlat  tuzilmalari 

bo‘lsa,  uning  obyekti  ijtimoiy  tizim  ishtirokchilarining  daromadlari 

va xarajatlaridir. 

Makro-  va  mikrodarajada  jamiyat  ehtiyojlarining  maksimal 

qondirilishini 

ta’minlaydigan 

jamg‘armalarni 

taqsimlashning 

proporsiyalarini  o‘rnatish  moliyaviy  tartibga  solish  jarayonida  hal 

qilinishi  kerak  bo‘lgan  asosiy  vazifa  hisoblanadi.  Bu  narsa 

shaxsiy, jamoa va ijtimoiy manfaatlar, qadriyatlar va boyliklarning 

oqilona  inobatga  olinishini  ko‘zda  tutadi  va  samarali  ishlayotgan 

bozor  mexanizmi  bilan  davlatning  ta’siri  tizimini  qo‘shish 

muammolarining moliyaviy aspektini (yo‘nalishini) aks ettiradi. 

Bozor  xo‘jaligining  moliyaviy  regulyatorlariga  (tartibga 

soluvchilariga) quyidagilar kiradi: 

•  byudjetga soliqlar va soliq bo‘lmagan to‘lovlar; 

•  moliyaviy imtiyozlar va sanksiyalar; 

•  byudjet tashkilotlarining ekspluatatsion xarajatlari; 

•  umumiy  va  maqsadli  subsidiyalar,  shu  jumladan,  davlat 

buyurtmalarini to‘lashga mo‘ljallanganlari; 

•  byudjetdan  tashqari  maxsus  fondlarning  daromadlari  va 

xarajatlari; 

•  davlat korxona va tashkilotlarining daromadlari va xarajatlari. 

Moliyaviy  ta’sir  ko‘rsatishni  tartibga  solishning  quyidagi 

ko‘rinishlari (shakllari) xos: 

•  to‘g‘ridan-to‘g‘ri (bevosita); 

•  egri (bilvosita); 

•  aralash. 

Moliyaviy  ta’sir  ko‘rsatishning  to‘g‘ridan-to‘g‘ri  (bevosita) 

tartibga solish shakli quyidagilar orqali namoyon bo‘ladi: 

                                                 

35

 Moliyaviy tartibga solishning  yuqorida bayon etilgan elementlarining  mazmunini ochib berish  maxsus tadqiqot 

obyekti hisoblanadi va ushbu paragraf doirasidan chetga chiqadi. 

---

160 

O‘zbekiston Respublikasi Hisob palatasi mustaqil va obyektiv 

organ  bo‘lib,  mamlakatimiz  Prezidenti  va  Oliy  Majlisiga  hisob 

beradi. 

Hisob  palatasi  O‘zbekiston  Respublikasi  Davlat  byudjeti 

loyihalari parametrlarini shakllantirish va ularning ijtimoiy-iqtisodiy 

rivojlanishning  ustuvor  jihatlariga  mosligini  tizimli  tahlil  qiladi, 

qabul  qilinayotgan  davlat  va  hududiy  dasturlarni  moliyalashtirish 

manbalari  auditini  ta’minlaydi.  Shuningdek,  palata  byudjet  tizimi 

byudjetlariga 

mablag‘lar 

va 

byudjetdan 

tashqari 

boshqa 

mablag‘lar  to‘liq  tushishini  o‘rganib  boradi  hamda  nazorat  qiladi, 

zamonaviy  axborot  texnologiyalarini  qo‘llashni  kengaytirish  orqali 

byudjet  daromadlarini  oshirishni  aniqlaydi  va  zaxiralarini  safarbar 

qiladi.  O‘z  navbatida  byudjeti  tizimi  byudjetlari  va  byudjetdan 

tashqari boshqa mablag‘lar hisobidan xarajatlarning samaradorligi 

va  qonuniyliligini  auditdan  o‘tkazadi,  ularni  barcha  darajalarda 

qisqartirish bo‘yicha zaxiralarni aniqlaydi.  

O‘zbekiston  Prezidentining  “O‘zbekiston  Respublikasi  Hisob 

palatasining  faoliyatini  tubdan  takomillashtirish  chora-tadbirlari 

to‘g‘risida”gi  farmoni

44

ga  asosan  pul-kredit  va  valyuta  siyosati, 

davlat  aktivlari  va  majburiyatlari  holati,  oltin-valyuta  zaxiralarini 

boshqarishni,  shuningdek,  qimmatbaho  metallar  va  qimmatbaho 

toshlar  bilan  amalga  oshiriluvchi  amaliyotlarni  tashqi  auditdan 

o‘tkazish vazifasi ham topshirildi. 

Mamlakatimizda  iqtisodiyot  sohasida,  jumladan  moliya 

sohasida 

tub 

o‘zgarishlarni 

amalga 

oshirish 

jarayonida 

O‘zbekiston  Respublikasi  Hisob  palatasi  faoliyatini  tubdan 

takomillashtirish  chora-tadbirlari  ishlab  chiqildi  va  ushbu  organ 

asosiy vazifalari etib quyidagilar belgilandi: 

birinchi,  O‘zbekiston  Respublikasi  Davlat  byudjeti  loyihasi 

parametrlari 

shakllantirilishi 

va 

ularning 

ijtimoiy-iqtisodiy 

rivojlantirishning  ustuvor  yo‘nalishlariga  muvofiqligini  tizimli 

tahlil qilish, qabul qilinayotgan  davlat  va hududiy  dasturlarning 

moliyalashtirish  manbalari  bilan  ta’minlanganligining  auditini 

amalga oshirish; 

ikkinchi,  byudjet  tizimi  byudjetlariga  mablag‘lar  va  boshqa 

byudjetdan  tashqari  mablag‘lar  tushumining  to‘liqligini  o‘rganish 

va 

nazorat qilish, 

zamonaviy 

axborot 

texnologiyalarini 

                                                 

44

 2017-yil 10-avgustdagi PF-5147-son Farmoni.  

145 

Moliyaviy 

nazoratning 

davlat 

va 

nodavlat 

sohalari 

(ko‘rinishlari,  turlari)  nazoratni  amalga  oshirish  metodlarining 

o‘xshashligiga  qaramasdan,  o‘zlarining  pirovard  maqsadlari 

bo‘yicha  bir-biridan  tubdan  farq  ham  qiladi.  Davlat  moliyaviy 

nazoratining  bosh  maqsadi  davlat  xazinasiga  resurslarni 

tushurishni  maksimallashtirish  va  davlat  boshqaruv  xarajatlarini 

minimallashtirish  bo‘lsa,  bunga  qarama-qarshi  ravishda  nodavlat 

moliyaviy 

nazoratning 

(ayniqsa, 

firma 

ichidagi 

moliyaviy 

nazoratning)  bosh  maqsadi  joylashtirilgan  kapitaldagi  foyda 

normasini  oshirish  maqsadida  davlat  foydasidagi  ajratmalar  va 

boshqa  xarajatlarni  minimallashtirishdan  iborat.  Bir  vaqtning 

o‘zida 

moliyaviy 

nazoratning 

har 

ikki 

sohasi 

amaldagi 

qonunlarning huquqiy ramkasi bilan cheklab qo‘yilgan. 

Ijtimoiy-iqtisodiy  o‘zgarishlar  davrida  moliyaviy  nazoratning 

o‘rni quyidagilarni tekshirish jarayonida namoyon bo‘ladi:  

birinchidan,  davlat  va  jamoat  tashkilotlari,  korxonalar, 

muassasalar,  tashkilotlar,  fuqarolar  tomonidan  moliyaviy  faoliyat 

jarayonida belgilangan qonuniy tartibga rioya qilinishida;  

ikkinchidan,  qabul  qilingan  chora-tadbirlarning  samaradorligi 

va iqtisodiy maqsadga muvofiqligi hamda davlat vazifalariga mos 

kelishida.  

Taraqqiy  etgan  mamlakatlarda  moliyaviy  nazorat  tizimi, 

asosan, bir tipda bo‘lib, quyidagi elementlardan tashkil topadi: 

•  bevosita  mamlakatning  parlamenti  yoki  Prezidentiga  bo‘y-

sunuvchi  hisob  palatasi.  Bu  tashkilotning  bosh  maqsadi  davlat 

mablag‘larining sarflanishi ustidan umumiy nazoratni o‘rnatishdir; 

•  asosan  soliqli  daromadlarning  davlat  xazinasiga  kelib 

tushishini nazorat qiluvchi va mamlakat prezidenti, hukumati yoki 

moliya vazirligiga bo‘ysunuvchi soliq muassasi; 

•  quyi  tashkilotlarini  tekshiruvchi  va  taftish  qiluvchi  davlat 

tashkilotlarining tarkibidagi nazorat qiluvchi organlar; 

•  hisobot  hujjatlarining  ishonchliligini  va  moliyaviy  operat-

siyalarning  qonuniyligini  tijorat  asosida  tekshiruvchi  nodavlat 

nazorat xizmatlari; 

•  asosiy  vazifasi  xarajatlarni  qisqartirish,  moliyaviy  oqimlarni 

optimallashtirish  va  foydani  oshirish  bo‘lgan  ichki  nazorat 

xizmatlari. 

 

---

146 

Moliyaviy  qonun  bilan  tartibga  solinadigan  munosabatlarda 

moliyaviy nazoratning asosiy yo‘nalishlari (tarkibi) quyidagilar: 

 

davlat organlari va mahalliy davlat hokimiyati organlarining 

o‘z vakolatlari doirasida moliyaviy resurslarni to‘plash, taqsimlash 

va ulardan foydalanish funksiyalarini bajarilishini tekshirish; 

 

davlat  va  hokimiyat  organlarining  fuqarolar  va  tashkilotlar 

oldidagi moliyaviy majburiyatlarni bajarilishini tekshirish; 

 

tashkilot  va  fuqarolarning  davlat  va  mahalliy  boshqaruv 

organlari olddidagi majburiyatlar bajarilishini tekshirish; 

 

davlat korxonalari, muassasalari, tashkilotlarining moliyaviy 

mabalag‘lari  (byudjet  mablag‘lari,  o‘z  mablag‘lari,  bank  kreditlari, 

byudjetdan tashqarida va boshqa mablag‘lari)dan foydalanishning 

qonuniyligini 

va 

maqsadga 

muvofiqligini 

(samaradorligini) 

tekshirish; 

 

korxonalar, 

tashkilotlar 

va 

muassasalar 

tomonidan 

moliyaviy  bitimlar  tuzish,  hisob-kitoblarni  amalga  oshirish  va  pul 

mabalg‘larini saqlash qoidalariga rioya etilishini tekshirish; 

 

ichki  ishlab  chiqarish  zaxiralarini  aniqlash  -  iqtisodiyotning 

rentabelligini  oshirish,  mehnat  unumdorligini  oshirish,  moddiy  va 

pul  resurslaridan  yanada  tejamkor  va  samarali  foydalanish 

imkoniyati; 

 

moliyaviy  intizom  buzilishining  oldini  olish  va  bartraf  etish; 

moliyaviy  intizom  buzilishi  aniqlangan  taqdirda  belgilangan 

tartibda  tashkilotlarga,  mansabdor  shaxslarga  va  fuqarolarga 

nisbatan  choralar  qo‘llaniladi  va  davlatga,  tashkilotlarga  va 

fuqarolarga yetkazilgan moddiy zarar qoplanadi. 

Bozor  xo‘jaligi  asoslarining  mustahkamlanib  borishi  bilan 

moliyaviy  nazoratni  tashkil  etish  masalalari  yanada  huquqiyroq 

xaraktyerga ega  bo‘lib,  sekin-astalik  bilan  g‘arb  modeliga 

yaqinlashadi.  Bu  model  amaliyotda  o‘zining  samaradorligini 

yaqqol ko‘rsatgan

38

. 

Jahon  hamjamiyati  ko‘p  yillik  tajriba  asosida  moliyaviy 

nazoratni  tashkil  etishning  asosiy  prinsiplarini  ishlab  chiqqanki, 

hozirgi  paytda  ularga  rioya  qilishga  dunyoning  har  bir 

sivilizatsiyalashgan  davlati  intiladi.  Bu  prinsiplar  INTOSAI

39

ning 

                                                 

38

  AQSh  Kongressining  ma’lumotlariga  ko‘ra,  50 yilda  federal  nazorat-taftish  organlarining  faoliyatidan  olingan 

jami iqtisodiy samara 500 mlrd. dollardan kam bo‘lmagan

. Qarang:  Соменков А.Д. Парламентский контроль за 

исполнением государственного бюджета. – M.: Экономика, 1998. с. 79. 

39

 INTOSAI – dunyoning 178 mamlakati oliy nazorat organlarining Xalqaro tashkiloti. Uning doirasida mintaqaviy 

tashkilotlar ham amal qiladi. Ulardan biri EVROSAI  bo‘lib, u  oliy nazorat organlarining Yevropa tashkilotidir. 

159 

• 

Davlat  byudjetining  va  davlat  maqsadli  jamg‘armalari 

byudjetlarining  tegishli  davrdagi  ijrosi  to‘g‘risidagi  hisobotlarni 

tasdiqlash  uchun  O‘zbekiston  Respublikasi  Oliy  Majlisining 

Qonunchilik palatasiga taqdim etadi; 

• 

O‘zbekiston  Respublikasi  Byudjet  Kodeksiga  asosan, 

xususan  Davlat  byudjeti  xarajatlariga,  respublika  byudjetining 

xarajatlar  yoyilmasiga  va  Davlat  maqsadli  jamg‘armalarining 

byudjetlariga  o‘zgartirishlar  kiritish  tartibi  nazarda  tutilgan 

hollarda moliya yili mobaynida Davlat byudjeti va davlat maqsadli 

jamg‘armalari  byudjetlari  parametrlariga  o‘zgartirishlar  kiritish 

to‘g‘risidagi takliflarni ko‘rib chiqadi; 

• 

O‘zbekiston  Respublikasi  respublika  byudjetining 

qo‘shimcha  manbalaridan  foydalanish  to‘g‘risida  qarorlar  qabul 

qiladi; 

• 

O‘zbekiston  Respublikasi  Vazirlar  Mahkamasining 

zaxira  jamg‘armasi  mablag‘laridan  foydalanish  to‘g‘risida  qarorlar 

qabul qiladi. 

Yuqoridagilar  bilan  bir  qatorda  Vazirlar  Mahkamasi  joriy 

moliya  yili  uchun  mo‘ljallangan  Davlat  byudjeti  taqchilligining 

tasdiqlangan  cheklangan  miqdori  ortgan  taqdirda  Moliya 

vazirligining  taqdimnomasiga  ko‘ra  O‘zbekiston  Respublikasi  Oliy 

Majlisining  palatalariga  Davlat  byudjeti  xarajatlarini  qisqartirish 

to‘g‘risida takliflar kiritadi. 

Moliyaviy  nazoratni  amalga  oshirish  bo‘yicha  O‘zbekiston 

Respublikasi  Prezidentiga  davlat  va  ijroiya  hokimiyat  boshlig‘i 

sifatida  katta  vakolatlar  berilgan.  Respublika  Konstitutsiyasi  93-

moddasining  8-bandiga  muvofiq  Prezident  ijroiya  hokimiyat 

apparati  va  jumladan,  davlat  moliyaviy  nazorati  funksiyalarini 

amalga  oshiruvchi  organlar  (Hisob  palatasi,  Moliya  vazirligi, 

Davlat soliq qo‘mitasi va boshqalar)ni shakllantiradi.  

Davlat  moliyaviy  nazorati  tizimida  Hisob  palatasiga  katta  rol 

ajratilgan

43

  bo‘lib,  tashqi  audit  va  moliyaviy  nazoratning  eng 

yuqori organi hisoblanadi.  

Jahon amaliyotida mamlakatlarning Hisob palatasi mamlakat 

byudjetini,  davlat  aktivlari  va  passivlari  holati  va  harakatini,  oltin-

valyuta zaxiralarini, davlat qarzlarini nazoratini amalga oshiradi. 

                                                 

43

 Hisob Palatasi O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining 2002-yil 21-iyundagi PF-3093-son Farmoni bilan tashkil 

etilgan. http://www.lex.uz  

---

158 

to‘g‘risidagi  yillik  hisobotni  fraksiyalar,  deputatlar  guruhlari  va 

Qonunchilik 

palatasining 

qo‘mitalarida 

dastlabki 

tarzda 

muhokama qilish asosida ko‘rib chiqadi va tasdiqlaydi.  

Moliyaviy  nazorat  bo‘yicha  muhim  vazifa  va  funksiyalar 

O‘zbekiston  Respublikasi  Vazirlar  Mahkamasi  zimmasiga  ham 

yuklatilgan. 

O‘zbekiston 

Respublikasining 

“O‘zbekiston 

Respublikasi Vazirlar Mahkamasi to‘g‘risida

ˮgi 1993-yil 6-maydagi 

qonunining 12-moddasiga muvofiq u vazirliklar, davlat qo‘mitalari, 

idoralar va boshqa davlat va xo‘jalik boshqaruv organlari faoliyati 

ustidan  nazoratni  amalga  oshiradi.  U  davlat  moliyaviy  nazoratini 

amalga  oshiruvchi  organlar  vakolati  va  funksiyalari  tartibini 

belgilaydi.  

O‘zbekiston  Respublikasi  Byudjet  kodeksiga

42

ga  asosan 

O‘zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasiga byudjet sohasida 

quyidagi vakolatlar berilgan: 

• 

Davlat  byudjeti  va  davlat  maqsadli  jamg‘armalari 

byudjetlari,  shuningdek‚  soliq  va  byudjet  siyosatining  asosiy 

yo‘nalishlari  loyihalarini  ishlab  chiqish  jarayonini  tashkil  etadi 

hamda muvofiqlashtirib boradi; 

• 

Davlat  byudjeti  va  davlat  maqsadli  jamg‘armalari 

byudjetlari,  shuningdek‚  soliq  va  byudjet  siyosatining  asosiy 

yo‘nalishlari  loyihalarini  ko‘rib  chiqish  hamda  tegishli  xulosa 

taqdim  etish  uchun  O‘zbekiston  Respublikasi  Hisob  palatasiga 

yuboradi; 

• 

byudjetnoma loyihasini ko‘rib chiqadi va tasdiqlaydi; 

• 

byudjetnomani 

O‘zbekiston 

Respublikasi 

Oliy 

Majlisining palatalariga taqdim etadi; 

• 

davlat  boshqaruvi  organlarining  Davlat  byudjetini  va 

davlat  maqsadli  jamg‘armalari  byudjetlarini  ijro  etish  borasidagi 

faoliyatini muvofiqlashtirib boradi hamda nazorat qiladi; 

• 

Davlat  byudjetining  va  davlat  maqsadli  jamg‘armalari 

byudjetlarining  ijrosi  to‘g‘risidagi  hisobotlarni  har  chorakda  ko‘rib 

chiqadi; 

• 

o‘tgan  moliya  yili  uchun  Davlat  byudjetining  va  davlat 

maqsadli 

jamg‘armalari 

byudjetlarining 

ijrosi 

to‘g‘risidagi 

hisobotlarni  tashqi  audit  o‘tkazish  hamda  baholash  uchun 

O‘zbekiston Respublikasi Hisob palatasiga yuboradi; 

                                                 

42

 O‘zbekiston Respublikasining Byudjet kodeksi, 25-modda.  O‘zbekiston Respublikasi qonun hujjatlari to‘plami, 

2013 y., 52-I-son  

147 

Lima  deklaratsiyasida  o‘z  aksini  topgan.  Ularning  tarkibiga 

quyidagilar kiradi: 

• mustaqillik; 

• obyektivlik; 

• kompetentlik (layoqatlilik, qodirlik); 

• oshkoralik. 

Moliyaviy  nazoratning  mustaqilligi  nazorat  organining 

moliyaviy  jihatdan  mustaqilligi,  nazorat  organlari  rahbarlarining 

vakolat 

muddatlarining 

parlament 

muddatlaridan 

uzoqligi, 

shuningdek  ularning  konstitutsion  xarakteri  bilan  ta’minlanishi 

kerak. 

Ob’ektivlik 

va 

kompetentlik 

(layoqatlilik, 

qodirlik) 

nazoratchilar  tomonidan  amaldagi  qonunchilikka  so‘zsiz  itoat 

etilishini,  taftish  ishlarini  amalga  oshirishning  belgilangan 

(o‘rnatilgan)  standartlariga  (andozalariga)  qattiq  rioya  etish 

asosida  nazoratchilar  ishining  yuqori  kasbiy  darajada  bo‘lishini 

taqoza  etadi.  Oshkoralik  davlat  nazoratchilarining  jamoatchilik  va 

ommaviy  axborot  vositalari  bilan  doimiy  aloqada  bo‘lishini  ko‘zda 

tutadi. 

Moliyaviy  nazoratni  tashkil  qilish  tizimiga  bevosita  yoki 

bilvosita ta’sir ko‘rsatuvchi qonunlar qabul qila turib, har bir davlat, 

odatda,  yuqoridagi  prinsiplarga  tayanadi  (asoslanadi).  Bir 

vaqtning  o‘zida,  har  bir  davlatda  nazorat  harakatlarining  o‘z 

reglamenti  (tartibi  va  ketma-ketligi)  mavjud  bo‘lib,  bu  narsa 

pirovardida moliyaviy nazoratning natijalariga o‘z ta’sirini, albatta, 

ko‘rsatadi.