Ta’minot, boshqaruv va h k. ham mavjudligi bilan

darajasi. Bu tashkilotlar, ma’lum ma’noda, muhim ish beruvchilar 

bo‘lib  hisoblanadi.  Hozirgi  paytda  bu  sektorda  ishchi  kuchining 

o‘rtacha 3,4% ishlaydi (Vengriyada – 1%dan boshlab, AQShda – 

7%gacha). 

Notijorat 

tashkilotlarning 

faoliyat 

ko‘rsatishi 

iqtisodiyotning  boshqa  sektorlarida  faol  ravishda  qo‘shimcha  ish 

o‘rinlarining  yaratilishiga  o‘z  ta’sirini  ko‘rsatadi.  Bu  tashkilotlar 

tovarlar  va  xizmatlarni  sotib  oluvchilar  bo‘lganligi  uchun,  oxir 

oqibatda,  bu  narsa  tadbirkorlik  faoliyatining  faollashuviga  olib 

keladi; 

•  notijorat  tashkilotlarining  operativ  xarajatlari.  2000-yillar 

boshida  bu  ko‘rsatkich  yalpi  milliy  mahsulotning  o‘rtacha  3,5%ini 

tashkil  etgan  (Vengriyada  –  1,2%,  AQShda  –  6,3%).  Rossiyada 

bu raqam 2%ga teng bo‘lgan. 

 

Hozirgi  sharoitda  notijorat  sektor  katta  iqtisodiy  salohiyatga 

ega  bo‘la  borib,  bu  yerda  moliyaviy  va  inson  resurslarining 

sezilarli qismi to‘planmoqda va u zamonaviy bozor munosabatlari 

tizimida muhim ish beruvchiga aylanib bormoqda. 

Notijorat  asosda  xo‘jalik  yuritishning  asosiy  xususiyatlari 

quyidagilardan iborat: 

•  faoliyatning foyda olishga emas, balki ma’lum bir missiyaga 

erishishga yo‘naltirilganligi; 

•  e’lon qilingan maqsadlarga erishish uchun olingan foydadan 

vosita sifatida foydalanish; 

•  bozor  xo‘jaligining  iqtisodiy  samaradorligi  va  faoliyatning 

ijtimoiy samaradorligini birgalikda qo‘shib olib borish. 

Notijorat  tashkilotlari  faoliyatining  moliyaviy  manbalari 

quyidagi besh asosiy guruhdan tashkil topadi: 

•  byudjet mablag‘lari; 

•  tijorat faoliyati:  

 - tovar, ish va xizmatlarni sotishdan olingan tushum;  

81 

vositalaridan biriga aylandi. Natijada soxta moliyaviy ko‘rsatkichlar 

jamiyatdagi  haqiqiy  ahvolni  noto‘g‘ri  ko‘rsata  boshladi.  Moliyaviy 

ko‘rsatichlarning katta qismi “xizmat doirasida foydalanish uchun”, 

eng  muhimlari  esa  hatto  “maxfiy”  belgisi  ostiga  yashirildi,  ya’ni 

ko‘pchilik ular bilan tanishish imkoniyatidan mahrum etildi. 

Bu  masalada  tub  ijobiy  burilish  2016-yili  yuz  berdi. 

O‘zbekiston  Prezidenti  lavozimiga  Shavkat  Mirziyoev  saylanishi 

bilan mamlakatimiz iqtisodiy hayotida yangi davr boshlandi. 1992-

2016  yillik  davrda  moliyaviy  siyosatda  yo‘l  qo‘yilgan  xato  va 

kamchiliklarni tuzatish sari yo‘l tutildi. 

O‘zbekistonda  2016-yildan  boshlangan  yangi  tarixiy  davrda 

moliyaviy  siyosatni  tubdan  o‘zgartirib  yuborgan  qator  qonunlar, 

Prezident  farmon  va  qarorlari  tayyorlandi  va  kuchga  kirdi. 

Jumladan,  O‘zbekiston  Respublikasi  Prezidentining  2017-yil  7- 

fevralda 

imzolangan 

“2017–2021 

yillarda 

O‘zbekiston 

Respublikasini rivojlantirishning beshta ustuvor yo‘nalishi bo‘yicha 

Harakatlar  strategiyasi”

25

da  mamlakatimiz  moliyaviy  siyosatni 

yanada  takomillashtirish,  ba’zi  o‘rinlarda  esa  butunlay  qayta 

tashkil etish talablari qo‘yildi. 

 Shu  nuqtayi  nazardan  qaraganda,  iqtisodiy  islohotlarning 

yangi  bosqichida  O‘zbekistonda  moliyaviy  siyosatning  asosiy 

vazifalari quyidagilardan iborat: 

•  Davlat byudjeti moliyaviy ahvolining barqarorligini ta’minlash; 

•  byudjet  daromadlari  va  xarajatlarining  ochiq,  shaffof  va 

oshkora bo‘lishini tashkil etish; 

•  davlat xarajatlarini birinchi navbatda modernizatsiya qilish va 

tegishli 

tarkibiy 

o‘zgarishlarni 

amalga 

oshirish 

asosida 

iqtisodiyotni  innovatsion  asosda  rivojlanishini  ta’minlashga 

yo‘naltirish; 

•  xarajatlarning  ijtimoiy  yo‘naltirilganligini saqlab qolgan  holda 

davlat byudjetining barcha darajalarida mutanosiblikni ta’minlash; 

•  davlat  byudjeti  defitsitini  yo‘l  qo‘yilgan  eng  kam  daraja 

doirasida  (YaIMning  3-4%i  atrofida)  cheklashga  yo‘naltirilgan 

qat’iy moliyaviy siyosatni amalga oshirish; 

•  mahalliy 

byudjetlarning 

daromad 

qismini 

yanada 

mustahkamlash 

va 

byudjetlararo 

munosabatlarni 

takomil-

lashtirish; 

•  byudjet intizomiga qat’iy rioya qilish; 

                                                 

25

  “O‘zbekiston  Respublikasini  yanada  rivojlantirish  bo‘yicha  Harakatlar  strategiyasi”.  2017-yil  7-fevralda 

imzolangan O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining   PF-4947-sonli Farmoni. 

---

82 

•  davlat  byudjeti  daromadlarining  katta  qismini  joylarga 

biriktirish, 

mahalliy 

byudjetlarning 

daromad 

manbalarini 

mustahkamlash; 

•  ijtimoiy  yo‘naltirilgan  bozor  iqtisodiyoti  sharoitida  aholining 

ijtimoiy  himoyasini  ta’minlash,  aholining  konstitutsiya  bilan 

kafolatlangan  huquqlarini  himoya  qilishni  ta’minlovchi  moliyaviy 

bazani  yaratish,  erkin  mehnat  va  ishbilarmonlik  asosida  aholi 

turmush  darajasini  keskin  oshirish  uchun  zarur  shart-sharoitlarni 

yaratish; 

•  soliq  yuklamasini  kamaytirish  va  soliqqa  tortish  tizimini 

yanada soddalashtirish, soliq ma’muriyatchiligini takomillashtirish; 

•  soliq konsepsiyasi va siyosatini takomillashtirish, soliqlarning 

iqtisodiyotga rag‘batlantiruvchi ta’sirini kuchaytirish maqsadida: 

-  soliq  tizimining  ishlab  chiqarishni  rivojlantirishga,  moddiy, 

tabiiy, moliyaviy va mehnat resurslaridan, to‘plangan mol-mulkdan 

samarali foydalanishga rag‘batlantiruvchi ta’sirini oshirish; 

-  korxonalar  zimmasidagi  soliq  yuklamasini  kamaytirish, 

qo‘shilgan  qiymat  va  foyda  solig‘i  stavkalarini  kamaytirish  va  shu 

asosda ishlab chiqarishni jonlantirishga turtki berish; 

- soliq tushumlari tarkibini tubdan o‘zgartirish, resurslar, mol-

mulk  solig‘ining  rolini  oshirish,  jismoniy  shaxslardan  soliq 

undirishning progressiv tizimini takomillashtirish; 

•  soliq  siyosati  belgilab  bergan  chora-tadbirlarni  amaliyotga 

tatbiq  etuvchi  tegishli  moliya-soliq  mexanizmini  ishlab  chiqish  va 

takomillashtirish; 

•  istiqbolli  investitsiya  loyihalari  hamda  kichik  biznes  va 

xususiy tadbirkorlikni kreditlashni yanada kengaytirish orqali kredit 

siyosatini takomillashtirish; 

•  milliy  valyutani  haqiqiy  konvertatsiya  qilishni  joriy  etish,  pul 

almashuv tartibini yanada soddalashtirish, so‘mning barqarorligini 

ta’minlash; 

•  ijtimoiy 

himoyaning 

manzilli 

bo‘lishiga, 

moliyaviy 

mablag‘larning  ijtimoiy  yordamga  haqiqatda  muhtoj  aholi 

qatlamlariga etib borishini ta’minlash; 

•  mahalliy  byudjetlarni  shakllantirish  manbalari  bo‘lgan 

umumdavlat soliqlari bilan mahalliy soliqlar o‘rtasida aniq chegara 

o‘tkazish va boshqalar. 

Hozirgi  vaqtda  mamlakatimiz  moliyaviy  siyosat  muammolari 

qatoriga uning hayot (davr) bilan hamnafasligini, uning davlatimiz 

95 

Korxonalar  davlatning  mayda-chuyda  aralashuvidan  ozod 

bo‘lib, shu bilan birgalikda, ishning iqtisodiy va moliyaviy natijalari 

uchun ularning mas’uliyati ham keskin oshirilgan. 

Bir  vaqtning  o‘zida  mamlakatning  xo‘jalik  tizimi  murakkab 

tuzilmadan  iborat  bo‘lib,  u  aralash  iqtisodiyot  sifatida  faoliyat 

ko‘rsatadi. Uning tarkibida foyda olishga qaratilgan biznes sohasi 

bilan  bir  qatorda  iqtisodiyotning  boshqa  sohalari  ham  mavjudki, 

ularning  faoliyati  ijtimoiy  farovonlikka  erishishga  yo‘naltirilgan. 

Bularning tarkibiga davlat sektoridan tashqari ba’zi mamlakatlarda 

katta  masshtablarga  ega  bo‘lgan  va  nisbatan  yuqori  sur’atlarda 

o‘sib  borayotgan  notijorat  sektori  ham  kiradi.  Hozirgi  sharoitda 

notijorat  sektori  tashkilotlarining  yuqori  sur’atlarda  tez  o‘sib 

borayotganligi, bir tomondan,  jamiyatni demokratlashtirish  siyosiy 

jarayonlarining  rivojlanishi  va  ikkinchi  tomondan,  bozor  iqtiso-

diyotining  ijtimoiy  yo‘naltirilganligi  (bu  holat  bizning  mamlakatimiz 

uchun xarakterlidir) bilan bog‘liq. 

Notijorat tashkilotlari yuridik shaxs bo‘lib, foyda olish ularning 

asosiy  maqsadi  emas  va  ularda  olingan  foyda  ishtirokchilar 

o‘rtasida  taqsimlanmaydi.  Ularning  qatoriga  ijtimoiy,  xayr-ehson, 

madaniy,  ma’rifiy,  ilmiy,  boshqaruv,  sog‘liqni  muhofaza  qilish, 

jismoniy 

tarbiya 

va 

sportni 

rivojlantirish, 

fuqarolar 

va 

tashkilotlarning  qonuniy  manfaatlarini  himoya  qilish,  qarama-

qarshiliklar va ziddiyatlarni yechish, yuridik xizmatlar ko‘rsatish va 

shunga  o‘xshash  boshqa  maqsadlarga  erishish  uchun  tashkil 

etilgan tashkilotlar kiradi. Notijorat tashkilotlarning oldiga qo‘yilgan 

maqsadlar  xilma-xil  bo‘lganligi  uchun  bu  sohaning  juda  keng  va 

rang-barang  bo‘lishi,  tabiiydir.  Notijorat  sohaning  bir  guruh 

korxonalari,  asosan,  o‘z  a’zolarining  iqtisodiy  manfaatlariga, 

ma’lum  toifadagi  shaxslarning  rivojlanishiga  xizmat  qiladi. 

Iqtisodiyotning  bu  sohasi

28

,  odatda,  davlat  sektorining  birinchi, 

tijorat sektorining ikkinchi ekanligi inobatga olingan holda uchinchi 

sektor deb ham yuritiladi

29

. 

Turli  mamlakatlar  iqtisodiyotida  tarixiy  an’analar  va  iqtisodiy 

taraqqiyot  bosqichlariga  muvofiq  ravishda  notijorat  sektor 

faoliyatining  masshtablari  bir-biridan  farq  qiladi.  Biroq,  qator 

                                                 

28

  O‘tgan  asr  90-yillarining  boshida  amerikalik  oilalarning  70%dan  ortiqrog‘i  har  yili  xayr-ehson  maqsadlariga 

   

xayriya

 

  qilganlar  va  ularning  bu  badallari  o‘rtacha  ular  yillik  daromadlarining  2%dan  ko‘prog‘ini  tashkil  etgan. 

Buyuk Britaniya aholisi esa har yili xayr-ehson tashkilotlariga qariyb 4,5 mlrd. funt sterlingni berishadiki, o‘rtacha 

xayr-ehson badali uy  xo‘jaligi daromadining 0,7%iga tengdir. (Qarang: Finansi, nalogi i kredit. Uchebnik. Izd. 2-e, 

dop. i pererab. /Pod red. d.e.n., prof. I.D.Matskulyaka. – M.: Izd-vo RAGS, 2007. s.183). 

29

 AQSh katta yoshdagi aholisining taxminan 54% ixtiyoriy ishlarga haftasiga 4 soatni, Buyuk Britaniyada aholining 

30% ixtiyoriy xizmatlarga haftasiga 1,1 soatni, Kanadada katta yoshdagi aholining 27% shunday ishlarga haftasiga 

3,7 soatni sarf qilishadi. (Qarang: o‘sha erda). 

  

---

94 

Xo‘jalik  yurituvchi  subyektlar  moliyasi  moliyaviy  tizimning 

mustaqil 

sohasi 

hisoblanadi. 

Uni 

boshqacha 

nomda 

mulkchilikning turli shaklidagi korxona va tashkilotlar moliyasi deb 

ham  atash  mumkin.  Moliyaviy  tizimning  ana  shu  sohasida 

daromadlarning  asosiy  qismi  shakllanadi  va  ular,  oxir-oqibatda 

davlat  tomonidan  o‘rnatilgan  qoidalarga  muvofiq  ravishda  qayta 

taqsimlanib, 

barcha 

darajadagi 

byudjetlar 

va 

nobyudjet 

fondlarining  daromadlarini  shakllantiradi.  Bir  vaqtning  o‘zida 

byudjet  mablag‘larining  katta  qismi  to‘g‘ridan-to‘g‘ri  byudjetdan 

moliyalashtirish,  byudjet  ssudalari  va  davlat  kafolatlari  shaklida 

korxonalarning joriy va investitsion faoliyatlarini moliyalashtirishga 

yo‘naltirilishi mumkin. 

Yuqorida  qayd  etilganidek,  moliyaviy  tizimning  bu  sohasi 

tijorat  korxonalari  va  tashkilotlari  moliyasi,  moliyaviy  vositachilar 

moliyasi va notijorat tashkilotlar moliyasi kabi bo‘g‘inlardan tashkil 

topadi.  Bu  guruhga  kiruvchi  xo‘jalik  yurituvchi  subyektlarning 

moliyaviy  munosabatlari  tadbirkorlik  faoliyatini  tashkil  etish, 

daromadlar va xarajatlarni shakllantirish, mulkka egalik qilish, o‘z 

zimmalariga  olgan  majburiyatlarini  bajarish  shakllariga  bog‘liq 

ravishda  o‘ziga  xos  bo‘lgan  xususiyatlarga  egadir.  Bir  vaqtning 

o‘zida, tijorat korxonalari va tashkilotlari moliyasi muhim ahamiyat 

kasb  etib,  aynan  shu  yerda  moliyaviy  resurslarning  asosiy  qismi 

shakllantiriladi.  Mamlakatning  umumiy  moliyaviy  ahvoli  ana  shu 

korxonalar moliyasining ahvoli bilan belgilanadi. 

Bozor  munosabatlari  sharoitida  korxonalar  o‘zlarining 

faoliyatlarini  tijoriy  hisob  asosida  amalga  oshiradilar.  Unga 

muvofiq  ravishda  ularning  xarajatlari  o‘z  daromadlari  hisobidan 

qoplanishi  kerak.  Mehnat  jamoalari  ishlab  chiqarish  va  ijtimoiy 

rivojlanishining asosiy manbai foyda hisoblanadi. 

Bu  soha  korxonalari  real  ravishda  moliyaviy  mustaqillikka 

ega, mahsulotni sotishdan olingan tushumni ularning o‘zi mustaqil 

ravishda  taqsimlaydi,  o‘zlarining  ixtiyoriga  ko‘ra  foydadan 

foydalanadilar, 

ishlab 

chiqarish 

va 

ijtimoiy 

fondlarni 

shakllantiradilar,  moliyaviy  bozorning  resurslaridan,  ya’ni  bank 

kreditlari, obligatsiyalar emissiyasi, depozit sertifikatlari va boshqa 

vositalardan foydalangan holda investitsiyalar uchun zarur bo‘lgan 

mablag‘larni qidirib topadilar. 

83 

rivojlanishining  2016-yildan  keskin  o‘zgargan  sharoitlariga  tezda 

moslasha  olishini  ta’minlash,  o‘z  yechimini  kutayotgan  vazifalarni 

hal  etish  uchun  kerakli  usullarni  o‘z  vaqtida  topa  bilish,  strategik 

konseptual  yechimlarni  ishlab  chiqish,  mablag‘larga  qarab 

yashash talabiga rioya etilishini ta’minlash, fuqarolar ijtimoiy talab-

ehtiyojlarini qondirishning moliyaviy bazasini (asosini) belgilashda 

qoldik 

yondashuvidan 

(usulidan) 

ijtimoiy 

xarajatlarning 

manzilliligini ta’minlashga o‘tish kabi tadbirlar kiradi. 

Davlatning  yangi  moliyaviy  siyosat  konsepsiyasining  ayni 

davrdagi  maqsadi  iqtisodiyotni  barqaror  rivojlantirish,  ijtimoiy 

ishlab  chiqarish  samaradorligini  butun  choralar  bilan  oshirish 

asosida  jamiyat  a’zolarining  turmush  farovonligi  darajasini  keskin 

oshirishni  ta’minlashdan  iborat.  Moliya  strategiyasining  ijtimoiy 

yo‘naltirilganligi  xalq  farovonligini  oshirishga  ajratiladigan  moliya 

resurslarini  ko‘paytirish  imkoniyatlarini  qidirib  topishda  namoyon 

bo‘libgina  qolmay,  balki  iqtisodiy  siyosatning  bosh  maqsadiga 

butunlay  yangicha  yondashuvda  ham  namoyon  bo‘ladi  va 

endilikda  aholi  turmush  darajasi  va  ishlab  chiqarishning  o‘sishi 

hamda moliyaviy resurslardan samarali foydalanish yo‘nalishlarini 

belgilaydi. 

Ijtimoiy  himoya,  birinchi  navbatda,  kam  ta’minlangan 

fuqarolarni,  shuningdek,  byudjet  tashkilotlari  xodimlarini  ijtimoiy 

himoya  qilishni  ham  nazarda  tutadi.  Ijtimoiy  himoya,  eng  avvalo, 

daromadlarni  indeksatsiyalash  usuli  yordamida,  ya’ni,  byudjet 

mablag‘lari  hisobiga,  ba’zan  esa  kompensatsiyalarni  iste’mol 

indeksiga muvofiq oshirish yo‘li bilan ta’minlanadi. 

Jamiyat  hayotining  iqtisodiy  va  ijtimoiy  sohasiga  moliyaviy 

ta’sir  o‘tkazishning  asosiy  uslublari  bo‘lib  soliq  solish,  moliya 

resurslaridan  mohirona  va  oqilona  foydalanish,  moliyalashtirish, 

moliya  bozori  va  boshqalar  hisoblanadi.  Jamiyat  taraqqiyoti 

hozirgi bosqichining moliyaviy siyosat moliya strategiyasi talablari 

asosida  va  yuzaga  kelgan  iqtisodiy  shart-sharoitlarni  hisobga 

olgan holda ishlab chiqilgan.  

Xo‘jalik  yuritishning  turli-tuman  shakllaridan  foydalanish 

jamoat  talab-ehtiyojlarini  yaxshiroq  qondirish,  resurslarni  tejash, 

mahsulot  assortimenti  va  texnika  bazasini  yangilash,  mehnat 

jamoalarining  ijtimoiy  muammolarini  hal  etishi  yo‘lida  raqobatni 

rivojlantirish,  tashabbuskorlik  ko‘rsatish  uchun  shart-sharoitlarni 

yaratadi. 

Ijtimoiy  va  boshqa  ehtiyojlarni  qondirishga  yo‘naltiriladigan 

moliya  resurslarining  o‘sishiga,  eng  avvalo,  rentabelli  faoliyat 

---

84 

ko‘rsatish  orqali  erishiladi.  Biroq  siyosiy,  iqtisodiy  va  ijtimoiy 

sharoit  o‘zgarishi  bilan  davlat  xarajatlari  miqdori  doimo  o‘sib 

boradi.  Shu  munosabat  bilan  hozirgi  moliyaviy  siyosat  davlat 

moliya  resurslarining  muntazam  o‘sishini  ta’minlashga  qaratilgan 

tadbirlarni ishlab chiqish va amalga oshirishni nazarda tutadi. 

Byudjetga tushayotgan to‘lovlar hajmini oshirishning zarurligi 

xo‘jalik  bo‘g‘inlarining  ishchan  faolligini  jonlantirishga  qaratilgan 

moliyaviy siyosatning hayotga tatbiq etilishini talab qiladi. 

Moliyaviy  siyosatni  faollashtirish  maqsadida  moliyaviy 

resurslarni  qayta  taqsimlash  amaliyotini  tubdan  o‘zgartirish  katta 

ahamiyatga  ega.  Byudjet  vositasida,  shuningdek,  yuqori 

tashkilotlar orqali amalga oshiriladigan “vertikal

ˮ uslubga qarama-

qarshi moliyaviy resurslarni moliya bozori orqali “gorizontal

ˮ qayta 

taqsimlash  ham  borgan  sari  yanada  keng  rivoj  topadi. 

Mablag‘larning  o‘tkazib  turilishi  esa  moliyaviy  resurslardan  talab 

va taklifdan kelib chiqqan holda foydalanishni nazarda tutadi. 

Moliya  bozorining  rivojlanishi  munosabati  bilan  milliy 

iqtisodiyotni  rivojlantirish  va  umumdavlat  ehtiyojlarini  qondirish 

uchun  aholi,  korxona  va  tashkilotlarning  pul  daromadlari  va 

jamg‘armalarini  yanada  kengroq  jalb  etish  zarur. Shu  munosabat 

bilan  Davlat  obligatsiyalari  va  xazina  biletlarini  chiqarish  ham 

davlat resurslarining hajmini ko‘paytiradi. 

Moliyaviy siyosat real moliyaviy imkoniyatlarni hisobga olgan 

holda ishlab chiqilishi va amaliyotga tatbiq etilishi zarur. Xarajatlar 

miqdori  moliya  resurslari  ko‘payganidagina  o‘sishi  mumkin.  Bu, 

eng avvalo, ishlab chiqarishni moliyalashtirishni bildiradi. Iqtisodiy 

va moliyaviy siyosatning hamma tadbirlari, bir tomondan,  aholiga 

o‘z  daromadlarini  oshirish  imkoniyatini  berish,  ikkinchi  tomondan 

esa, tadbirkorlik faoliyatini rivojlantirpsh uchun maqbul sharoitlarni 

yaratishga qaratilishi kerak. 

Moliyaviy  siyosatning  tubdan  o‘zgarishiga  mos  ravishda 

moliya 

mexanizmi 

ham 

qayta 

qurilmog‘i 

lozim. 

Moliya 

mexanizmini  qayta  qurishning  maqsadi  bozor  munosabatlari 

asosida  ijtimoiy  ishlab  chiqarish  samaradorligiga  uning  ta’sirini 

kuchaytirish,  moliya  resurslaridan  foydalanish  samaradorligini 

oshirishni ta’minlashdir. Moliya mexanizmini qayta qurish negizida 

korxona, tashkilotlar ishining yakuniy natijalarini yaxshilash uchun 

xo‘jalik  tashabbuskorligi  va  mas’uliyatini  butun  choralar  bilan 

kuchaytirish talab qilinadi. 

Bozor 

iqtisodiyotida 

korxonalarning 

ishlab 

chiqarish 

omillaridan iloji boricha yaxshiroq foydalanishdan manfaatdorligini 

93 

Davlat 

maxsus 

fondlari 

tarkibida 

katta 

miqdordagi 

mablag‘larning 

to‘planganligi 

sharoitida 

davlat 

moliyaviy 

nazoratining  susayishi  bu  mablag‘lardan  samarasiz  foyda-

lanishga  va  suiistemol  qilish  holatlarining  sodir  etilishiga  olib 

kelishi 

mumkin. 

Shuning 

uchun 

ham 

davlat 

moliyaviy 

resurslaridan 

foydalanish 

ustidan 

nazoratni 

kuchaytirish 

maqsadida ularni davlat byudjetiga jamlash (konsolidatsiya qilish) 

maqsadga  muvofiqdir.  Bunda  byudjetga  jamlangan  fondlarning 

maqsadli yo‘nalishi o‘zgartirilmasdan saqlanib qolishi ta’minlanishi 

lozim. 

Davlat  krediti  moliyaviy  tizim  “davlat  moliyasi  va  mahalliy 

moliya”  sohasining  o‘ziga  xos  bo‘g‘ini  hisoblanadi.  Uning  o‘ziga 

xosligi  davlatning  markazlashtirilgan  fondlariga  mablag‘larni  jalb 

qilish  bo‘yicha  moliya-kredit  munosabatlarining  alohida  shakllari 

bilan belgilanadi. Davlat krediti davlat, yuridik va jismoniy shaxslar 

o‘rtasidagi  pul  munosabatlarining  o‘ziga  xos  alohida  shaklidan 

iboratdir.  Bunda  davlat,  asosan,  mablag‘larni  qarzga  oluvchi  va 

shuningdek,  kreditor  va  garant  (kafil)  sifatida  ham  maydonga 

chiqadi. 

Davlat kreditida  mablag‘larni qarz oluvchi sifatida davlatning 

hissasi  miqdoriy  jihatdan  ustunlik  qiladi.  Davlatning  kreditor 

sifatidagi  operatsiyalari,  ya’ni  davlat  yuridik  va  jismoniy 

shaxslarga ssudalar taqdim qilganda yoki garant (kafil) bo‘lganda, 

ancha  torroq  bo‘ladi.  Shunday  bo‘lishiga  qaramasdan,  bozor 

iqtisodiyoti 

sharoitida 

byudjetdan 

moliyalashtirish 

ham 

qaytariluvchanlik  va  to‘lovlilik  (haq  asosida)  sharti  bilan  amalga 

oshirilsa, keng rivoj topishi mumkin. 

Hozirgi 

sharoitda 

davlat 

kreditining 

zarurligi 

davlat 

xarajatlarining  davlat  o‘z  daromadlari  bazasini  kengaytirish 

imkoniyatlariga  nisbatan  yuqori  sur’atlarda  o‘sishi  bilan  bog‘liq 

bo‘lib,  bu  narsa  byudjet  defitsiti  sharoitida  rejalashtirilgan  byudjet 

xarajatlarining 

qoplanishini 

ta’minlaydi. 

Bozor 

iqtisodiyoti 

sharoitida  pul-kredit  va  moliyaviy  siyosatlarning  bir-biri  bilan 

o‘zaro  bog‘liq  holda  amalga  oshirilishi  moliyaviy  tizimning  “davlat 

moliyasi  va  mahalliy  moliya”  bo‘g‘ini  to‘g‘risidagi  an’anaviy 

tasavvurlar  kengayishi  va  keng  ma’noda  hamda  uni  zamonaviy 

tushunishga  muvofiq  ravishda  Markaziy  bank  tizimini  ham  o‘z 

tarkibiga qo‘shmog‘i lozim. 

---

92 

•  byudjet  yordamida  tartibga  solish  mexanizmini  tako-

millashtirish; 

•  G‘aznachilik 

tizimi 

ishini 

takomillashtirish, 

byudjet 

mablag‘laridan 

samarali 

foydalanish 

ustidan 

nazoratni 

kuchaytirish va h.k. 

Byudjetdan  tashqari  davlat  maqsadli  fondlari  (davlat 

maqsadli  fondlari)  oldindan  belgilangan  ma’lum  muddatlarda 

tuzilishi  yoki  doimiy  ravishda  mavjud  bo‘lishi  mumkin.  Bu 

fondlarning vujudga kelishi davlat byudjetining qabul qilinishi yoki 

qabul 

qilinmasligidan 

qat’iy 

nazar 

mablag‘lar 

maqsadli 

manbaining  zarurligi  bilan  belgilanadi.  Birinchi  navbatda,  bu 

ijtimoiy  ta’minot,  sog‘liqni  saqlash,  ishsizlikni  kamaytirish  va 

boshqa  xuddi  shunday  bir  qancha  muhim  ijtimoiy  ehtiyojlarni 

qondirishga  tegishlidir.  Bu  fondlar  mablag‘larini  shakllantirish  va 

ulardan  foydalanish  davlat  tomonidan  o‘ziga  xos  bo‘lgan  shakllar 

va  metodlar  yordamida  amalga  oshiriladi.  Shuning  uchun  ham 

ularni  moliyaviy  tizimning  “davlat  moliyasi  va  mahalliy  moliya” 

sohasining 

alohida 

bo‘g‘ini 

sifatida 

ajratilishi 

maqsadga 

muvofiqdir. 

Mablag‘lardan  foydalanishning  maqsadli  yo‘naltirilganligi 

belgisi  bo‘yicha  byudjetdan  tashqari  davlat  maxsus  fondlarini 

quyidagi ikki guruhga bo‘lish mumkin: 

•  ijtimoiy  mo‘ljallangan  (yo‘nalishga  ega  bo‘lgan)  davlat 

maxsus fondlari; 

•  tarmoqlararo  va  tarmoq  xarakteriga  ega  bo‘lgan  davlat 

maxsus fondlari. 

Ayrim  hollarda  hududiy  yo‘naltirilgan  (mo‘ljallangan)  davlat 

maqsadli fondlari tashkil qilinishi mumkin. 

Davlat  maqsadli  fondlari  moliyaviy  tizim  “davlat  moliyasi  va 

mahalliy 

moliya” 

sohasining 

alohida 

bo‘g‘ini 

sifatida 

quyidagilardan iborat bo‘lishi mumkin: 

•  Respublika yo‘l fondi; 

•   O‘zbekiston  Respublikasi  Davlat  mulkini  boshqarish  va 

tadbirkorlikni  qo‘llab-quvvatlash  davlat  qo‘mitasining  maxsus 

hisobvarag‘i; 

•   Ish bilan ta’minlashga ko‘maklashuvchi davlat fondi; 

•   O‘zbekiston  Respublikasi  byudjetdan  tashqari  Pensiya 

fondi.  

85 

oshirish uchun alohida moliyaviy uslublardan foydalanish zarurati 

yo‘qoladi. 

Bozor 

raqobati 

korxonalarni 

ishlab 

chiqarish 

samaradorligi,  moliyaviy  resurslardan  foydalanish  ustidan  ichki 

xo‘jalik 

moliya 

nazoratini 

chuqurlashtirish 

haqida 

doimo 

g‘amxo‘rlik  qilishga  majbur  qiladi.  Shu  bilan  bir  vaqtning  o‘zida 

davlat tomonidan bozor munosabatlarini moliyaviy boshqarishning 

ahamiyati  ham  oshadi.  Moliyaviy  boshqarish  korxonalarga  soliq 

solish, qo‘shimcha soliqlarni (masalan, eksport va import solig‘ini) 

kiritish,  mehnatkashlar  daromadlariga  soliq  solish,  maqsadli 

dasturlarni  moliyalashtirish  vositasida  amalga  oshiriladi.  Ishlab 

chiqarilayotgan  mahsulotning  sifat  parametrlarini  buzganlik 

uchun,  atrof-muhitni  muhofaza  qilish  bo‘yicha  talablarning 

sanitariya  norma  va  qoidalariga  rioya  qilmaslik  uchun  moliyaviy 

jarimalar  tizimiga  talabchanlik  oshiriladi.  Davlat  byudjeti  va 

byudjetdan 

tashqari 

jamg‘armalar 

oldidagi 

moliyaviy 

majburiyatlarni  o‘z  vaqtida  bajarmaslik  yoki  to‘liq  bajarmaslik, 

foyda  va  boshqa  soliq  solish  obyektlarini  yashirganlik  uchun 

jarima  (sanksiya)larning  darajasi  va  miqdori  kuchaytiriladi. 

Auditorlik moliya nazorati keng rivoj topmog‘i lozim. 

Boj  siyosati  hozirgi  kunda  mamlakat  ichki  bozoriga  past 

sifatli,  inson  salomatligiga  putur  yetkazuvchi  tovarlarning  kirib 

kelishini  oldini  olish  va  ilg‘or  texnologiyalar,  fan-texnika  yutuqlari 

natijalarining  mamlakat  iqtisodiyotiga  jalb  etilishini  rag‘batlantirish 

vazifalarini bajarishi talab etiladi. 

Aholiga  ijtimoiy  xizmat  ko‘rsatishni  yaxshilash  maqsadida 

ijtimoiy  soha  muassasalari  va  tashkilotlarida  yangi  xo‘jalik 

mexanizmi joriy etilyapti. Ijtimoiy soha muassasalariga pulli xizmat 

ko‘rsatish, 

xo‘jalik 

faoliyati 

bilan 

shug‘ullanish, 

olingan 

daromadlarni mustaqil tasarruf etish huquqi yanada kengaytirildi. 

Davlat  moliya  mexanizmiga  tub  o‘zgarishlar  kiritildi.  Davlat 

byudjeti  daromadlarini  shakllantirish  soliq  asosiga  o‘tkazildi, 

byudjet  daromadlari  tarkibi  va  byudjetdan  moliyalashtirish  tizimi 

butunlay  o‘zgardi.  Byudjetdan  tashqari  jamg‘armalar  tizimi  keng 

tarqaldi.  Bozor  munosabatlarining  rivojlanishi  mulkiy  va  shaxsiy 

sug‘urtani  tashkil  etish  va  boshqarish  sohasida  ijobiy  natijalarga 

olib keldi: kooperativ (shirkat) sug‘urtasi rivojlanyapti, aksiyadorlik 

sug‘urta  jamiyatlari  vujudga  kelyapti,  sug‘urtaning  yangi  turlari 

paydo bo‘layapti. 

2017-yilning 

5-sentyabrida 

mamlakatimiz 

moliyaviy 

siyosatida  muhim  voqea  yuz  berdi.  Chunki  aynan  shu  kuni  milliy 

pul  birligimiz  so‘mni  xorijiy  valyutalarga  konvertatsiya  qilishni 

---

86 

erkinlashtirish  sohasida  katta  ahamiyat  kasb  etadigan  qadam 

tashlandi. 

Ya’ni 

O‘zbekiston 

Respublikasi 

Prezidenti 

Sh.Mirziyoyevning  2017-yil  2-sentyabrda  imzo-lagan  “Valyuta 

siyosatini  liberallashtirish  bo‘yicha  birinchi  navbatdagi  chora-

tadbirlar  to‘g‘risida

ˮ

26

gi  farmoni  bilan  mamlakatimizda  valyuta 

munosabatlarini  tartibga  soladigan  yuridik  va  jismoniy  shaxslar 

xorijiy valyutani erkin sotish hamda sotib olishga imkon beradigan 

yangi  bozor  mexanizmini  joriy  qilish  boshlandi.  Yangi  tartibga 

ko‘ra,  endi  milliy  valyutaning  chet  el  valyutasiga  nisbatan 

ayirboshlash  kursi  valyuta  birjasining  banklararo  elektron 

savdolarida  valyutaga  bo‘lgan  talab  va  taklifdan  kelib  chiqqan 

holda  shakllantiriladigan  bo‘ldi. 2017-yil  5-sentyabrda  ushbu 

mexanizm  ta’sirida  shakllangan  so‘mning  AQSh  dollariga 

nisbatan  ayirboshlash  kursi  8100  so‘m  miqdorida  belgilandi. 

Valyutani  konvertatsiya  qilishning  yangi  mexanizmi  bozor 

iqtisodiyoti talablariga javob beradi. 

Xullas,  mamlakatimizda  2016-yili  yangi  iqtisodiy  sharoit 

talablaridan 

kelib 

chiqqan 

holda 

moliyaviy 

siyosatni 

takomillashtirish  jarayoni  boshlandi  va  u  izchillik  bilan  davom 

ettirilmoqda.