Mikroprotsessor va kompyuter texnikasi asoslari

S 
Slayd-skanerlar - tuzilish jihatdan turlicha bo‘ladi. Planshetli, barabanli, proeksion va b.. 
SHaffof asl nusxa 35 mm dan 300 mm gacha chiziqli o‘lchamli to‘g‘ri to‘rtburchak tomonlari 
ko‘rinishiga ega. Tavsiflari bo‘yicha slayd-skanerlar eng yuqori sifatlidir. Ularning o‘tkazish 
qobiliyati odatda 2000 dan 5000 dpi gacha oraliqda yotadi. Masalan, barabanli skanerlar, 
ularda taxminan 200x300 mmli shaffof asl nusxa (slayd) aylanadigan barabanga 

---

162 
 
mahkamlanadi. Howtek Ssan Master skanerida o‘tkazish qobiliyati 4000 dpi, Ssan View, Ssan 
Mate Magic skanerida 4096 ta tusni uzatishda o‘tkazish qobiliyati 2000 dpi. Eng katta 
o‘tkazish qobiliyatiga kichik o‘lchamli slaydlar (tomoni 120 mmgacha) bilan ishlaydigan 
skanerlar ega. Ssitex Leaf Ssan 45 skanerida 64500 ta tusni uzatishda o‘tkazish qobiliyati 
5080 dpi ga teng. 
Standart xotira (SMA - Conrentional Memory Area) deb O dan 640 Kbaytgacha oraliqdagi 
bevosita adreslanadigan xotiraga aytiladi. 
Soprotsessor registrlar -o‘nli nuqtasi siljuchi sonlar bilan ishlashga mo‘ljallangan  bo‘lib 
ularda st(0) dan st(7) gacha bo‘lgan 8 ta registrdan foydalaniladi. Ularning har biri 80 ta 
razryadga ega. 
Strimer - kompyuterning vinchesteridagi ma’lumotlarni nusxasini zaxiraga olish uchun 
mo‘ljallangan qurilma. 
SHERIF - qattiq diskdagi opеratsiеy tizim, dasturlar va ma'lumotlar faylini 100% kafolat bilan 
himoyalovchi rеzidеnt dastur. Bu dasturlar asosan MS DOS muhitida ishlatiladi (ularni 
Windows muhitiga moslash ham mumkin). Amalda yuqoridagilarning bittasidan foydalanish 
maqsadga muvofiq. Biror dasturni o’rnatib, uni doimiy ravishda yangilab borilsa, foydaliroq 
bo’ladi. 
SDRAM (Synchronus DRAM-sinxrondinamik xotira)-sinxron murojatli xotira tezroq ishlaydi. 
Sinxrom murojatdan tashqari SDRAM ichki yacheykalarni ikki mustaqil bankka bo’ladi. Bu 
esa bir bankda tanlash jarayonida ikkinchi bankda adresni o’rnatish imkoniyatini beradi. 
Undan tashqari blokli murojat xam bajariladi. 
T 
Tezkor xotira (rus. Operativnaya Pamyat, ingl. RAM-Random Access Memory)- kompyuterni 
elektr manbaga bogʻliq boʻlgan xotirasi hisoblanadi. Protsessor qisqa vaqt ichida koʻp 
ishlatiladigan jarayonlarni tezkor xotiraga yuklab oladi va bu kompyuterni ishlashini 
tezlashtirish uchun xizmat qiladi. Tezkor xotirani asosiy oʻlchov birligi uning xotira hajmi 
boʻlib, kilobayt, megabayt, gigabaytlarda oʻlchanadi. 
Tizimli yoki bosh (maotherboad) plata maydoni 100—150 sm
2
 bo`lgan bosmali plata 
ko`rinishga еga bo`lib, unga ko`p sO’nli turli xil mikrosxemalar, raz`yomlar (ajratgichlar) va 
boshqa еlementlar joylashtiriladi. Tizimli plata (TP) konstrukciyasining ikki asosiy ko`rinishi 
mavjuddir: 

---

163 
 
• platada ishlash uchun kerakli hamma mikrosxemalar qattiq maxkamlangan — hozir bunday 
platalar bitta platali deb ataluvchi faqat oddiy uy kompyuterlarida ishlatilmoqda; 
• bevosita tizimli platada faqat minimal sondagi mikrosxemalar joylashtiriladi, qolgan barcha 
komponentalar еsa tizimli shina yordamida va konstruktiv tomondan TP da mavjud bo`lgan 
maxsus raz`yomlarga (slotlarga) o`rnatiladigan qo`shimcha platalarda (kengaytirish 
platalarida) birlashtiriladi; bunday texnologiyani ishlatuvchi kompyuterlar shinali arxitekturali 
hisoblash tizimlariga taalluqlidir. 
Tarmoqli port – TCP va UDP protokol parametrlari bo`lib u  IP formatidagi ma`lumotlar 
paketi qo`llanilishini aniqlaydi.Kompyuterning tashqi qurilmalari bilan axborot almashishi 
jarayonini, kopmyuterning tashqi interfeysi tashkil qiladi. Tashqi interfey tashqi portlar, 
shinalar, kopmyuterlar birlashmasi va tashqi qurilmalar jamlamasidan iboratdi.
 
Telekonferension aloqa va videotelefon - o’qituvchi va qatanashuvchilarning o’zaro 
aloqalarini video tasvir, ovoz va grafik tasvir orqali yetkazib beradi. Tasvirning chegaralangan 
o’lchovi, hamda ko’riladigan axborotni sifati past holda yekazib berish bo’yicha videtelefon 
,telekonferension aloqadan farq qiladi 
Texnologiya (yunonchadan-techne) - san’at, mahorat, o’quv ma’nolarini bildiradi, bu esa 
jarayondan boshqa narsa emas.Jarayon deyilganda,qo’yilgan maqsadga erishish uchun 
yo’naltirilgan harakatlarning muayyan yig’indisi tushuniladi.Jarayon odam tanlangan 
strategiya bilan belgilanishi va turli vositalar hamda usullar majmui yordamida amalga 
oshirilishi zarur. 
U 
USB Flash drive (flesh disk) - hozirda foydalanuvchilar tomonidan juda ko‘p 
foydalanilayotgan qattiq disk turi. Undan ixtiyoriy ma’lumotni saqlash, kayta ishlash, tarqatish 
maqsadida foydalanish mumkin. Ularning hajmi 32 Mbaytdan 32 Gbaytgacha bo‘lganlari bor. 
Flesh disk  kichkina ko‘rinishga ega, olib yurish uchun qulay, ko‘p ma’lumot saqlaydi. Bular 
uchun maxsus disk yurituvchilar kerak emas. 
Utilitalar - foydalanuvchiga qo’shimcha xizmatlarni asosan disklar va faylli tizimlar bo’yicha 
xizmat ko’rsatish ko’rinishida taqdim etadi. 
V 
 Videokonferensiya - NetMeeting, CU-SeeMe, iVisit va shunga o’xshash bo’lgan dasturlardan 
foydalangan holda video aloqa orqali foydalanuchilarning ishlash jarayoni. 

---

164 
 
Videoadapter - tasvir to‘g‘risidagi ma’lumotlar saqlanadigan xotiraning muayyan qismini 
monitorda aks ettiruvchi signalni, hamda sinxronizatsiya signallarini gorizontal (satrli) va 
vertikal (ustun bo‘yicha) taqsimlab shakllantirishdan iborat. 
Virtual auditoriya - bir biridan juda uzoqda bo’lgan o’rgatuvchilar va o’qituvchilar, bir biriga 
bog’langan setevoy kompyuter va telekommunikatsiya yordamida o’qish jarayonini amalga 
oshirish. 
Virtual labaratoriya - bu ham labaratoriya lekin o’quv-tadqiqot asboblari, matematik 
modellashtirish qurollari bilan almashtirilgan. 
Virtual o’quv muhiti- Profissional mutaxassislik va beriladigan ta’lim darajasidan qa’tiy nazar 
har qanday sondagi o’quv yurtlarining birlashgan texnologik vositalarni o’quv jarayonini olib 
borish, uni information qo’llab quvvatlash va hujjatlashni elektron tarmoqlarda qo’llashni 
ta’minlovchi dasturiy telekomunikatsion muhit. 
Virtual haqiqat -stereoskopik tasvirlangan “ekran dunyosi”da bevosita real vaqtda kirish va 
ishtirok etish tasavvurini hosil qiluvchi, kompleksli multemediya-operatsion muhitlar 
yordamida amalga oshiradigan,aloqasiz information o’zaro ta’sir ko’rsatuvchi muhit; bu 
kompyuter yordamida inson tomonidan yaratiladigan va o’zgartiriladigan mavhum dunyo. 
Virtual universitet (global) (GVU) ta’lim tizimi-pastdagi talablarga javob beruvchi 
jamiyat(jamoa): 
 
Informatsion multimediyali texnologiyalar asosida vaqt va fazodan qat’iy nazar 
mashg’ulot o’tkazish; 
 
Tarmoqli kirish, oraliq va yakuniy test; 
 
Tarmoqda guruh bo’lib mashg’ulot o’tkazish; 
Video texnologiya - bu tasvirlardan foydalanish texnologiyasi. Bunday texnologiyalardan 
oldin vizullashtirish, ya’ni ma’lumotlarni tasvirlar ko’rinishida ifodalash muhim ahamiyat 
kasb etadi. 
X 
Xavfsizlik (texnologik) - informatsion sistemaga xavf tug’duruvchi omillarni bartaraf qilish 
metodlari hamda choralari. 
Xabarlar tili-bu foydalanuvchi display ekranida ko’radigan 
narsalar(belgilar,grafika,rang),printerda olingan ma’lumotlar, tovushli chiqish signallari va 
hokazolardan iboratdir. 

---

165 
 
Y 
Yumshoq disklar-(Floppy Disk Drive) birinchi variant SHKlar uchun ishlatilgan va hozirgi 
kunda ularni deyarli uchratish qiyin. YUmshoq disklar disketa deb ham yuritiladi. U asosan 
5,25 va 3,5 dyuymli disketalarga bo‘linadi. 
Yo‘nalish tugmalari-Kursor joylanishini o‘zgartiradi. Kursorni bitta belgi chapga, yuqoriga, 
o‘ngga va pastga siljitish imkoniyati. 
Yordamchi tugmalar-[Home] - catr boshiga o‘tish. [End] - satr oxiriga o‘tish. [PageUp] - bir 
sahifa yuqoriga o‘tish. [PageDown] - bir sahifa pastga o‘tish. [Insert] - belgilarni o‘chirib, 
ustiga yozish yoki ularni siljitib o‘rtasiga yozish holatini o‘rtnatish. [Delete] - keyin (o‘ngda) 
joylashgan bitta belgini o‘chirish.  
 Yangi axborot texnologiya vositalari - mikroprosessor texnikasi,  zamonaviy vositalar va 
axborot almashinuvining telekommunikatsion tizimi audio-video va h.k larni saqlash ,jamlash 
asosida  ishlaydigan dasturiy-apparat  vositalari va qurilmalari. 
Yangi axborot texnologiyalari (YAT) - kompyuter va telekommunikatsion vositalarga oid 
texnologiyalar. 
Z 
ZIP disk - qattiq disklarnig keyingi yangi avlodi bo‘lib, katta xajmi ma’lumotlarni tashish, 
saqlash asosan videoli ma’lumotlar uchun foydalaniladi va keng tarqalgan. Ularning xajmlari 
100 Mbaytdan 1.3 Gbaytlilari mavjud. CD (DVD) ga yozilgan ma’lumotni o‘qish CD 
RW/ROM (DVD RW/ROM) qurilmalari kerak bo‘lardi. ZIP disklarni yaratilishi disklar bilan 
birga ularni o‘quvchi kurilmasini ham olib, kerakli joyda ixtiyoriy SHKga ulash va 
foydalanish imkoniyati bor. IOMEGA firmasi tomonidan ishlab chiqilgan. SHKning parallel 
protlari bilan ishlaydi, SD va DVD ga nisbatan axborotni ko‘chirish tezligi 5-10 katta.