O„zbekiston respublikasi oliy va o„rta maxsus ta‟lim vazirligi toshkent moliya instituti

 
Merkantilizmning tarixiy ahamiyati 
 
Merkantilizm va uning vakillari ijodiy merosidagi ham pozitiv, ham 
negativ unsurlar nuqtayi nazaridan iqtisodiy ta‘limotlar tarixida o‗chmas 
iz qoldirdi. 
Birinchidan, merkantilistlar konsepsiyasi deyarli butunlay muomala 
sohasidagi xo‗jalik hayotining amaliyotiga qaratilgan. Shunday bo‗lsada, 
bu  ularga  ko‗plab  iqtisodiy  kategoriyalarni  ilmiy  muomilaga  kiritish, 
savdo  sohasi,  ssuda  operatsiyalari  va  pul  muomalasining  muhim 
qonuniyatlarini  aniqlash  imkonini  beradi.  Lekin  iqtisodiyotning  boshqa 
sohalariga ularning ta‘siri doimo aynan bir xil bo‗lgan emas. 
Masalan,  mamlakatning  o‗z  sanoati  va  savdosini  rivojlantirishi 
uchun  pul  muhim  vosita  ekanligini  to‗g‗ri  tushuntirib  bergach, 
merkantilistlar  milliy  iqtisodiyotga  xorijiy  investitsiyalarni  jalb qilishga 
e‘tibor bermadilar. Bundan tashqari ular uchun ishsizlik muammosi ham 
muhim  hisoblanmagan.  «Ixtiyoriy  ishsizlik»ning  asosiy  sababi 
                                                             
15
 History of economic thought. Harry Landreth, David C. Colander 66-b. 
 

---

85 
 
ishlamaslik  xohishini  keltirib  chiqaruvchi  «yalqovlik»  yoki  «axloqiy 
buzuqlik» deb hisoblashgan. 
Ikkinchidan,  merkantilizm  bozor  munosabatlari  shakllanishining 
Yevropada  ancha  rivojlangan  mamlakatlar  –Angliya  va  Fransiyada 
klassik  siyosiy  iqtisodning  o‗ziga  xos  xususiyatlarini  ko‗rsatib 
berishgan. 
Xususan,  Fransiyada  XVII  asrda  moliya  vaziri  Jan  Batist  Kolber 
ancha  faol  proteksionizm  siyosatini  olib  borgan  davrda  sanoatning 
qudratli  manufaktura  tarmog‗i  yaratildi.  Ammo  bir  vaqtning  o‗zida 
mamlakat  tashqarisiga  don  chiqarishni  man  etish  va  boshqa 
mamlakatlardan  uni  erkin  olib  kelish  yo‗li  bilan  fermer  xo‗jaliklarining 
shakllanishiga to‗sqinlik qilindi. 
Angliyada  esa  merkantilizm,  iqtisodiy  tarixdan  ma‘lumki, 
Fransiyaga  nisbatan  ancha  «unumli»  bo‗ldi.  XVII  asrdagi  savdo  va 
sanoat  sohasida  bu  mamlakatning  proteksionizm  siyosatidagi  asosiy 
yutuqlari odatda, Ost-Indiya kompaniyasi rahbarlaridan biri Tomas Man 
nomi  bilan  bog‗lab  tushuntiriladi.  Shu  narsa  ham  ma‘lumki,  aynan 
Angliyada  merkantilizm  bilan  bo‗lgan  g‗oyaviy  kurash  natijasida  eng 
muhim  nazariy  xulosalar  ishlab  chiqildi  va  ular  A.Smit,  D.Rikardo, 
T.Maltus, J.S.Mill va boshqalarning asarlarida o‗z aksini topdi. Bundan 
tashqari  XIX  asrda  Angliya  ancha kuchli  rivojlangan  mamlakat  sifatida 
eng  muhim  antimerkantilistik  chora-tadbirlarni,  jumladan,  ichki  va 
tashqi savdoda to‗la erkinlik siyosatini amalga oshira boshladi.