Маърузалар матни

turganga o‘xshaydi (Ya.) 

 Vositali  to‘ldiruvchi  o‘z  hokim  bo‘lagiga  bog‘lanib,  shu  bo‘lak  orqali  ifodalangan 

harakatning yuzaga kelishida qurol-vosita vazifasini vositali to‘ldiruvchi bajaradi. 

 Vositali 

to‘ldiruvchilar  vositali  kelishik  shaklidagi  so‘zlar  va  ko‘makchili 

konstruksiyalar  bilan  ifodalanadi  hamda  ularning  so‘roqlariga  javob  beradi:  Kelin  kattakon 

doka ro‘molga burkangan. (A.Q.) 

 Vositali  to‘ldiruvchilar  o‘timsiz  fe’llarga  bog‘lanib  keladi:  Men  bahorda  Qatortolga 

borgan edim. (A.Q.) 

 Aniqlovchi.  Predmetning  belgisi,  qarashligiligini  ifoda  qiluvchi  gap  bo‘lagi  aniqlovchi 

deyiladi.  

Aniqlovchilar  otga  bog‘lanib,  aniqlovchi  ot  aniqlanmish  sanaladi.  Aniqlovchilar 

anglatgan ma’nolariga ko‘ra, sifatlovchi va qaratqichli  aniqlovchilarga bo‘linadi. 

Sifatlovchi  bog‘lanib  kelgan  bo‘lak  sifatlanmish  hisoblanadi.  Qancha  odam  kelibdi? 

(A.Q.) 

 Predmetning  qarashliligini    ko‘rsatib,  kimning?  nimaning?  qaysi?  qanday?  kabi 

so‘roqlarga  javob  bergan  aniqlovchi  qaratqichli  aniqlovchi  deyiladi.  Qaratqich  vazifasida 

qo‘llanuvchi  so‘z  qaratqich  kelishigi  shaklida,  qaralmish  egalik  shaklida  bo‘ladi:  tog‘ning 

havosi, Navoiyning g‘azali 

Izohlovchi predmetga boshqacha nom berish, uni boshqacha atash yo‘li bilan aniqlaydi. 

Izohlovchi aniqlab kelgan bo‘lak izohlanmish deyiladi. Izohlovchi va izohlanmish bitishuv yo‘li 

bilan aloqaga kirishib, izohlovchili birikmani hosil qiladi. Bunda har ikki bo‘lak, asosan, ot bilan 

ifodalanadi: To‘xta xola uzoqdan kelayotgan ikki kishining qorasini ko‘rdi.(I.R.) 

Hol. Hol ikkinchi darajali bo‘laklarning eng murakkabidir. Hol harakat-holatning qanday 

holda, qanday vaziyatda, qay usulda, qachon qaerda, nima uchun, nima maqsadda, qanday shart 

bilan bajarilishi, bajarilish miqdori, darajasi, harakat-o‘olatning bajarilishida sub’ektning qanday 

holatda bo‘lishi kabi bir qancha belgilarni ko‘rsatadi; sub’ekt, predikat va ob’ekt munosabatlarini 

reallashtiradi, ularning ob’ektiv borliqqa munosabatini belgilaydi. 

Hol boshqaruv va bitishuv  yo‘li bilan hokim bo‘lakka ergashadi. Holning boshqarilishi 

kelishikli,  ko‘makchili  va  aralash  vositalar  bilan  amalga  oshiriladi:  Tol  tagida  yelpinib  dam 

oldi. (O.) 

Hol  semantik-sintaktik  qurilishi  jihatidan  ravish  holi,  o‘rin  holi,  payt  holi,  sabab  holi, 

maqsad holi, daraja-miqdor holi, shart va to‘siqsizlik  holi kabi turlarga bo‘linadi. 

Ravish holi: Daraxtlarning yashil chodiri ostida u yoq-bu yoqni asta kezdi. (O.) 

Payt holi: Jo‘raxon zalni anchagacha tinchitaolmadi. (A.M.) 

Maqsad holi: Ular atayin aylanma yo‘ldan yurdilar (A.M.) 

Sabab holi: U singlisi tufayli juda baxtiyor edi. (A.M.) 

 Daraja-miqdor holi:   U  ikki  hovuch  tutni  og‘ziga  tikdi-yu,  yana  bir  hovuch    terib,