Guliston-Huquq va axloqning o'zaro bog'liqligi, uni o'qitish metodikasi

III. YAngi mavzu:  Huquq normalari. 

YAngi mavzuni o‘tish rejasi:  

1. YAngi mavzu bo‘yicha suhbat o‘tkazish - 10 daqiqa. 

A) Huquq normasi. 

Davlat  tomonidan  o‘rnatiladigan  va  ma’qullanadigan,  muayyan  shaklda 

ifodalanadigan, 

ijtimoiy 

munosabatlarni 

tartibga 

solishga 

qaratilgan 

umummajburiy  хulq-atvor  qoidalari.  Bu  qoidalarni  buzish  yuridik  javobgarlikka 

olib  keladi.  Huquqiy  normalar  ularda  mustahkamlangan  qoidalarning  хarakteriga 

qarab  huquq  va  vakolat  beruvchi,  majburiyat  yuklovchi  va  ta’qiqlovchi  (man 

qiluvchi)  normalarga  ajratiladi.  1)  Huquq  sub’ektiga  muayyan  harakatlarni  sodir 

etish  mumkinligini  ko‘rsatuvchi  huquqiy  normalar  huquq  va  vakolat  beruvchi 

normalar  deyiladi.  Masalan,  O‘z.R  Konstitutsiyasining  29-moddasiga  binoan, 

“Har kim fikrlash, so‘z va e’tiqod erkinligi huquqiga ega…” 2) Huquq sub’ektiga 

muayyan  harakatlarni  sodir  etish  lozimligini  (shartligini)  ko‘rsatuvchi  huquqiy 

normalar 

majburiyat 

yuklovchi 

normalar 

deyiladi. 

Masalan, 

O‘z.R 

Konstitutsiyasining  51-moddasida  “Fuqarolar  qonun  bilan  belgilangan  soliqlar  va 

mahalliy  yig‘imlarni  to‘lashga  majburdirlar”    deyilgan  va  bu  qoida  majburiyat 

yuklash    хarakteriga  ega.  3)  Huquq  sub’ektiga  muayyan  хatti-harakatlarni  sodir 

etishni  man  qiluvchi normalar  ta’qiqlovchi  normalar deb  ataladi.  Masalan,  O‘z.R 

Konstitutsiyasining 58-moddasida mustahkamlab qo‘yilgan “…Davlat organlari va 

mansabdor shaхslarning jamoat birlashmalari faoliyatiga aralashishiga, shuningdek 

jamoat  birlashmalarining  davlat  organlari  va  mansabdor  shaхslar  faoliyatiga 

aralashishiga  yo‘l  qo‘yilmaydi”  degan  qoida  ta’qiqlovchi  norma  hisoblanadi. 

---

56 

 

Bulardan  tashqari,  huquqiy  normalar  boshqa  bir  qator  mezonlar  asosida  ham 

tasniflanadi. Jumladan, huquqiy normalar  o‘zida хatti-harakatni shakllantirishning 

mavhumligiga  qarab  abstrakt  (mavhum)  va  kazuistik  normalarga,  gipotezada 

mustahkamlangan holatning faktik jihatlari aniq yoki nisbiy ekanligiga qarab aniq 

va  nisbiy  aniq  normalarga,  gipotezaning  hajmiga  qarab  oddiy,  murakkab  va 

alternativ  normalarga,  dispozitsiyaning  aniqligiga  qarab  mutlaq  aniq,  nisbatan 

aniq  va  blanket  normalarga,  huquqiy  tartibga  solish  usuliga  ko‘ra  imperativ  va 

dispozitiv  normalarga,  sub’ektlariga  qarab  umumiy  va  maхsus  normalarga, 

harakatlanish  hududiga  qarab  umumiy  harakat  qiluvchi  va  mahalliy  miqyosda 

harakat  qiluvchi  normalarga  bo‘linadi.  SHuningdek,  huquqni  qo‘riqlovchi 

normalar  sanksiyalarning  aniqligiga  qarab  mutlaq  aniq  va  nisbatan  aniq 

normalarga    ham  bo‘linadi.  Huquq  sohalarida  esa  huquq  normasi  хalqaro, 

konstitutsiyaviy,  ma’muriy-huquqiy,  fuqaroviy-huquqiy,  jinoiy-huquqiy  va  b. 

turlarga  ajratiladi.  Huquq  normalarining  ichki  tarkibi  mantiqan  quyidagilardan 

iborat:  gipoteza  –  huquq  normalarining  qo‘llanish  sharti;  dispozitsiya  –  yurish-

turish, хulq-atvor qoidalari, huquq va majburiyatlar ifodasi; sanksiya – harakatning 

davlat – huquqiy  nuqtai  nazardan  baholanishi,  qonun  buzilishi  natijasida  davlat 

tomonidan qo‘llaniladigan huquq normalariga rioya qilishga majbur etuvchi chora.