О`zbekiston respublikasi oliy va o’rta maxsus ta’lim vazirligi

 
5. Xorazm viloyati toponimikasidan darsda foydalanish
 
Xorazm O`rta Osiyodagi eng qadimgi madaniyat markazi serunum vohalardan biri. U hozir 
paxtachilik sohasidagi erishgan yutuqlari tufayli mash`al viloyatga aylandi. Uning tarixi 
zardushtiylarning muqaddas kitobi «Avesto»da miloddan avvalgi IX — X asrlarda qayd etilgan.
 
Bu viloyat tarixi va uning toponimikasi haqida fikr yuritilganda o`quvchilarga, avvalo, 
«Xorazm» so`zining etimologiyasi haqida batafsil ma`lumot berish zarur.
 
O`qituvchi bir qator viloyatlar tarixi va uning rayon, qishloq va ovullari nomlarining kelib 
chiqish manbalari ustida to`xtalar ekan, Xorazm viloyati rayonlari, qishloq va ovullarining 
nomlari toponimikasiga ham batafsil to`xtalishi lozim. Masalan «XII  —XIII  asrlarda Xorazm 
davlatining kuchayishi» mavzusi quyidagi mavzuchalarga bo`lib o`rganilsa maqsadga muvofiq 
bo`ladi. Mavzu quyidagi reja asosida bayon etiladi:
 
a)  Xorazmning kuchayishi;
 
b)  Xorazmshohlar davlatining ijtimoiy va xo`jalik hayoti;
 
v) Buxoro va Samarqanddagi qo`zg`olonlar. SHundan so`ng o`qituvchi   Xorazm   viloyati  
tashkil topgandan to hozirgi kunga qadar bosib o`tilgan tarixiy jarayon va uning kelajagi haqida 
qisqacha ma`lumotlar keltirib, viloyat va uning hududidagi jamoa xo`jaliklari, ovul, qishloq, 
rayon, shaharlar nomlarining kelib chiqishi haqidagi masalalarga batafsil to`xtalishi lozim.
 

---

 
98 
Biz quyida O`zbekiston tarixi kursini o`qitish jarayonida Xorazm vohasi bo`yicha 
toponimikaga oid ma`lumotlardan qanday foydalanish mumkin? degan savolga javob berishni 
maqsad qilib qo`ydik. Toponimikaga oid ma`lumotlardan foydalanib o`tkaziladigan bir soatlik 
tarix darsining taxminiy rejasi keltiriladi.
 
Darsni tashkil qilish: a) sinfning darsga hozirligini kuzatish; b) o`quvchilar diqqatini darsga 
jalb qilish.
 
O`tgan mavzu: «Turkiy tilda so`zlashuvchi xalqlarning shakllanishi» degan mavzu 
yuzasidan o`quvchilarga beriladigan savollar: a) Xaritadan turkiy tilda so`zlashuvchi o`zbek 
xalqlarining dastlabki ajdodlari yashagan joylarni ko`rsating; b) Turkiy tilda so`zlashuvchi 
xalqlar ajdodlari shakllanishini necha bosqichga bo`lish mumkin? Har bir bosqichga ta`rif 
bering; v) o`zbek tilining dastlabki shakllanishi qaysi lahja va tillardan kelib chiqqan edi? g) IX 
—  XII  asrlarda o`zbek xalqi va uning tilining shakllanish jarayoni xususiyatlarini aniqlang; d) 
Tilning aniq shakllanishi qaysi rayon, shahar, voha va vodiylarda aniq sezilgan?
 
O`quvchilar yuqoridagi savollarga javob berganlaridan so`ng o`qituvchi ulardan 
Xorazmning qaysi hududlarida hozirgacha o`sha turkiy til elementlari saqlanib kelayotganligi va 
Xiva, Xo`jayli shaharlarining hamda Xorazm so`zi qanday ma`noni anglatishini so`raydi.
 
SHu savollarga olingan javoblar o`quvchilarning shahar tarixini va uning nomini 
o`rganishga bo`lgan qiziqishini orttiradi. Demak, o`qituvchi o`quvchi to`g`ri yorita Olmagan 
savollarni to`ldirib, o`tilgan mavzuni yangi mavzuga bog`laydi.