|
2. Mehnatning xarakteri va ishlab chiqarish jarayoni turlari
Ishlab chiqarish jarayonining strukturasini o‘rganish uchun jarayon
qanchalik oqilona loyihalanganini, uning tarkibi va tarkibiy qismlari
texnologik va tashkiliy jihatdan bir-biriga uyg‘unligini aniqlash kerak.
Mehnatni normalash uchun ishlab chiqarish jarayonini amalga
oshiradigan mehnatning xarakteri asosiy rol o‘ynaydi. Bu jihatdan ishlab
chiqarish jarayonlari: qo‘lda bajariladigan mehnat jarayoniga, qo‘lda
bajariladigan mexanizatsiyalashgan jarayoniga, avtomatlashtirilgan
jarayonlarga bo‘linadi.
Qo‘lda bajariladigan mehnat jarayoni deganda, ayrim yoki bir guruh
(brigada) ishchilarning bevosita odam a’zolari yordamida yoki odamning
o‘z energiyasi hisobiga ishlatiladigan oddiy qo‘l mehnati qurollari (kurak,
bolg‘a, arra va h.k.) yordamida yoki bularsiz ishlab chiqarish jarayonini
amalga oshirishi tushuniladi. Masalan, qolip quyish, tayyor mahsulotni
idishlar (taralar)ga joylash, detalni egovlash, paxta, sabzovatlarni yig‘ib-
terish kabilar qo‘lda bajariladigan mehnat jarayoniga kiradi. Qo‘lda
bajariladigan mexanizatsiyalashtirilgan jarayon deganda, biron energiya
turi hisobiga ishlatiladigan oddiy mehnat qurollari yordamida qo‘lda
bajariladigan jarayon (elektr parmada parmalash kabi) tushuniladi.
Mashina mexanizmlari yordamida (apparatlardagi issiqlik energiyasi,
elektr energiyasi yoki kimyoviy energiya hisobiga) texnologik ta’sir
etiladigan, yordamchi ishlar esa qo‘lda bajariladigan (yarim fabrikatlarni
to‘ldirish, uzilgan iplarni ulash kabi) jarayon, mashina (apparatura)
jarayoni deb ataladi. Yigiruv, to‘quv ishlab chiqarishidagi (qo‘lda
tekislashdan tashqari) hamma jarayonlar (xom surpni qozonlarda
qaynatish va h.k.) mashina jarayonlariga kiradi.
Avtomatlashtirilgan ishlab chiqarish jarayoni mashinalashgan
jarayondan shu bilan farqlanadiki, unda mashinaning o‘zi avtomatik
suratda harakat qiladi, xodim esa uning avtomatik ishlashini faol kuzatib
boradi. Bunga avtomat jihozlar, robotlar, avtomat to‘qimachilik jihozlari
va h.k.lar misol bo‘la oladi.
Ishlab chiqarish jarayonining yuqorida ko‘rsatilgan tartibda turlarga
bo‘linishi faqatgina xodmlar mehnatini tashkil etishdagina emas, balki
xodimlarni mehnatining turlari bo‘yicha statistik taqsimlashda, mehnat
jarayonini mexanizatsiyalash va uni tashkil etishni takomillashtirishda
ham katta rol o‘ynaydi hamda ishlab chiqarish (xizmat ko‘rsatish)ni
kompleks mexanizatsiyalash va avtomatlashtirish hisobiga mehnat
samaradorligini yanada o‘stirish yo‘llarini aniqlash imkonini beradi.
Ishlab chiqarish jarayonlarining vaqt-vaqti bilan takrorlanib turishi
ularning asosiy qismi bo‘lgan texnologik jarayon qanchalik davom
etishiga bog‘liq. Shunga qarab, ishlab chiqarish jarayonlari to‘xtab
ishlaydigan (bu, o‘z navbatida, siklli va davriy jarayonga bo‘linadi) va
to‘xtovsiz ishlaydigan jarayonlarga bo‘linadi.
Siklli jarayonlarda ishlab chiqarish jarayoni dam to‘xtab, dam
takrorlanib turadi, davriy jarayonlarda esa bir siklning boshidan to
oxirigacha u qadar to‘xtalish bo‘lmaydi, shuning uchun bu yerda
jarayonning uzoq davom etishi bilan o‘lchanadigan to‘xtalishni siklli deb
ayta olmaymiz.
Siklli to‘xtab ishlaydigan jarayonlarga asosan mexanik jarayonlar,
davriy to‘xtab ishlaydigan jarayonlarga avtomatik jarayonlar, to‘xtovsiz
ishlab chiqarish jarayoniga apparaturalarning ishlashi kiradi. Bunda
issiqlik energiyasi yoki yana boshqa turdagi energiyalar, kimyoviy
moddalar ta’siri ostida ishlov berilayotgan mehnat predmetining jismiy-
kimyoviy xususiyatlarida to‘xtovsiz o‘zgarishlar yuz berib turadi.
To‘xtovsiz ishlab chiqarish jarayonlarida texnologik omil sifatida
davriylik alomatlari bo‘lmaydi, chunki ish jarayonining to‘xtab - to‘xtab
davom etishi va qaytalashi texnologik jihatdan qancha davom etishi bilan
belgilanmasdan, balki bir ta’mirlash bilan ikkinchi ta’mirlash o‘rtasida
jihozlarning ishlash muddati bilan yoki turli tashkiliy - texnikaviy
sabablarga ko‘ra ishlanadigan xom ashyoning berilmay qolishi bilan
belgilanadi.
Har bir ishlab chiqarish jarayonida ishlov berish (qayta ishlash) sikli
bo‘ladi. Bu sikl ishlov beriladigan har bir mahsulot birligiga ketgan
vaqtdir. Jarayon qanchalik avtomatlashtirilgan bo‘lsa, undagi sikllilik
shuncha kamayadi. Bunda ijrochining mashinani rostlash, texnologik
jarayonning borishini kuzatib turish, ish joyiga xizmat ko‘rsatishga doir
yordamchi ishlar bilan shug‘ullanish, ish joyini joriy ta’mirlash kabi
vazifalari ko‘payadi. Aksincha, ishlab chiqarish jarayoni qancha kam
avtomatlashtirilgan bo‘lsa va uzoq davom etsa, sikllilik shuncha ortadi,
ishchining operativ vazifalari shuncha ko‘payadi.
Ishlab chiqarish jarayonlari asosiy va yordamchi ishlab chiqarish
jarayonlariga bo‘linadi.
Asosiy ishlab chiqarish jarayonlari shunday jarayonki, ularning
yordamida xom ashyolar, yarimfabrikatlar, materiallar tayyor mahsulotga
aylanadi. To‘qimachilik korxonalarida bunday jarayonlarga surplarni
to‘qish, arqonlarni yigirish, to‘qilgan surplarni qozonlarda qaynatish,
ularni bo‘yash va h.k.lar misol bo‘ladi.
Yordamchi ishlab chiqarish jarayoni esa, asosiy ishlab chiqarish
jarayoni to‘xtovsiz, o‘z vaqtida va sifatli bajarilishi (davom etishi) uchun
kerakli sharoit yaratib beradi. Bunga korxonaning o‘zi uchun elektr
energiya, bug‘, issiq suv, ehtiyot qismlar ishlab chiqarish, jihozlarni,
asbob-uskunalarni ta’mirlash, xom ashyolarni, tayyor mahsulotlarni
omborxonada saqlash kabilar misol bo‘la oladi.
Do'stlaringiz bilan baham: | 
