Н.Қ. ЙЎлдошев, В. И набоков, О. А. Арипов, О. АҲмедов

Картель - бу, қоидага кўра, битта соҳа фирмаларини бирлашиши , улар 
кўпроқ биргаликдаги тижорат фаолияти- сотишни тартибга солишга тегишли 
бўлган битимга кирадилар. Амалда картель одатда товарларнинг навлари, 
уларни ишлаб чиқариш ҳажмларини белгилаган ҳолда, бу фаолият 
доирасидан ташқарига чиқади. Картель учун иштирокчиларнинг ўз 
ташкилотларидаги мулкчилик ҳуқуқларини сақланиб қолиши ва шунинг 
билан таъминланадиган хўжалик ва юридик мустақиллик, маҳсулотларни 
сотиш бўйича биргаликдаги фаолият хосдир, кейингиси уларнинг ишлаб 
чиқаришларига ҳам чекланган даражада тарқалиши мумкин.
Одатда картель битимларига монополия(якка ҳукмронлик)нинг юмшоқ 
шакли сифатида қаралади ва ривожланган мамлакатларнинг монополияга 
қарши қонунларидаги картелни умуман ман қилиниши сабабли, баъзи 
ҳолларда картелларнинг балгиланган шакллари учун истиснолар қилинади. 
Масалан, Германияда рақобатни чеклашга қарши қонун етказиб бериш 
шартлари, ишлаб чиқарилаѐтган маҳсулотни ягона стандартлаштирилиши, 
товарлар ва хизматлар экспорти ҳақидаги битимларга йўл қўяди. Картелга 
нафақат тадбиркорлар ѐки уларнинг бирлашмалари, балки қандайдир 
товарни ишлаб чиқарувчи ва экспорт қилувчи мамлакатлар ҳам киришлари 
мумкин.
Картелнинг ичидаги рақобатни чекланиши йирик иштирокчиларга кичик 
фирмаларга ўз шартларини ўтказишга ва шунинг билан бир вақтда 
кейингиларни ташқаридан бўладиган рақобатдан ҳимоялашга имкон беради. 
Аммо картелда ўрнатилган мувозанат, қоидага кўра, узоқ муддатли ва 
мустаҳкам бўлмайди. Рақобатнинг таъсири остида картеллар бироз вақтдан 
кейин янгитдан, кўпинча кенгроқ халқаро асосда вужудга келиш учун 
тарқалиб кетадилар. Картель битимининг мазмунига кўра картеллар 
қўйидагиларга бўлинадилар: 
- кондицион, товарларни сотиш сифатларини белгилаб берувчилар; 

---

173 
- ишлаб чиқарувчи, ҳар бир иштирокчи учун ишлаб чиқаришнинг 
ҳажми (квотаси )ни белгиловчилар; 
- минтақавий, сотиш худудларини белгиловчилар; 
- нархли, иштирокчилар учун товарни сотиш нархини белгиловчилар; 
- патентли, қандайдир техник кашфиѐтдан биргаликда фойдаланиш 
йўналишлари ѐки фойдаланмасликни белгилаб берувчилар; 
- фойдани тақсимлаш бўйича картеллар.