Ўзбекистон Республикаси Олий ва ўрта

A. Programmalashtirish tillarining tasnifi. 
Programmalashtirish tillari deganda nimani tushunasiz? Ular 
foydalanuvchi uchun qanday imkoniyatlar yaratadi? Programma tillarining qaysi 
turlari o`rgangansiz va ularning bir-biridan farqi nimada? Programma tillarini 
qanday asosiy guruxlarga bo`lish mumkin va bu nimaga asoslanib amalga 
oshiriladi? 
Yuqorida keltirilgan savollar va muammolar xaqida biroz fikrlang va 
fikrlaringizni boshqalar bilan o`rtoqlashing. 
 Hozirgi paytda yuzlab algoritmik tillar mavjud bo`lib, ularga Fortran, 
Algol, Kobol, RL/I, Assembler, Paskalь, SI, LISP, Beysik va boshqa ko`pgina 
tillarni misol qilib ko`rsatish mumkin. Bu algoritmik tillar universal 
programmalash tillari hisoblanib, ular injener-texnik, hisoblash, iqtisodiy va 
boshqa harakterdagi ko`plab masalalarni yechishga, shuningdek ma’lumotlar 
to`plamini qayta ishlash, matnli axborotlarni taxlil qilish va shularga o`xshash  
boshqa ko`pgina masalalarni yechishga mo`ljallangandir. 
Masalalarni programmalash uchun EHMda programmalash tillari deb 
ataluvchi sun’iy tillar qo`llaniladi. Masalani yechishning ishlab chiqilgan algoritmi 
shu tillar yordamida bir ma’noli qilib va EHMda qabul qila oladigan formada 
tavsiflanadi. 
 Hozirgi vaqtda programmalash tilini u yoki bu belgisi bo`yicha tavsiflash 
mumkin. 
Ishlatilish sohasiga ko`ra programmalash tillari universal, ya’ni barcha 
sohalarda ham ishlatish mumkin bo`lgan tillar va ma’lum soha yoki muammolarni 
yechishga mo`ljallangan tillarga bo`linadi. Universal tillarga yuqori darajadagi 
tillardan PL/I, ADA, SI kabilar kirsa, ilmiy- texnika sohasida ishlatiladigan tillarga 
Fortran, Algol kabilar, iqtisodiy masalalarni yechishga esa Kobol, RPG, LISP, 
Prolog kabi tillar misol bo`ladi.  
Foydalanuvchilar saviyasiga ko`ra esa yuqori darajali va quyi darajali 
tillarga bo`linadi. Yuqori darajali tillar keng foydalanuvchilar ommasiga 
mo`ljallangan bo`lib, tabiiy tilga ancha yaqin va tushunarli bo`ladi. Bunday 
tillarga PL/I, ADA, Beysik, Paskalь, Kobol, RPG, Fortran kabilar misol bo`ladi. 
Quyi darajadagi tillar mashina tiliga yaqin bo`lib, bu tildan foydalanuvchi 
mashinaning tuzilishi bo`yicha ma’lum darajadagi bilimga ega bo`lishi kerak. 
Quyi darajadagi til mashinaning imkoniyatlaridan to`laroq foydalanish imkonini 
berib, u operatsion sistemalar, translyator va kompilyatorlar yaratish hamda shu 
kabi murakkab programma vositalarini yaratishda ishlatiladi. 
Hozirgi vaqtda programmalash tilini u yoki bu belgisi bo`yicha tasniflash 
mumkin. Odatda, programmalash tilining EHMga ko`ra bog`liqlik darajasi 
 
44

---

bo`yicha klassifikatsiyalash eng umumiy hisoblanadi. Ushbu belgisiga ko`ra 
barcha tillar ikkita katta guruxga: mashinaga bog`liq va mashinaga bog`liq 
bo`lmagan tillarga bo`linadi. 
Programmalash tilining mashina tiliga yaqinligi darajasini ta’riflash uchun 
til darajasi tushunchasi qo`llaniladi. 
Darajasi 0 bo`lgan mashina tili darajalarni sanash boshi etib qabul 
qilingan. Odamning tabiiy tili eng yuqori darajadagi til deb qaraladi. 
Mnemokodlar birinchi darajadagi tillar hisoblanib, ular mashina tillariga eng 
yaqindir. Lekin mnemokod mashina tilidan shu bilan farqlanadiki, unda amal 
kodlari mos harfli belgilar bilan, operandlarning raqamli adreslari esa harfli yoki 
harf-raqamli belgilar bilan almashtirilgan. 
Avtokod mnemokodlarning asosiy xususiyatlarini saqlaydi. Ammo unda 
mashina komandalarining simvolik analoglari bilan bir qatorda, mashina tilida 
to`g`ridan-to`g`ri analogi bo`lmagan mikrokomanda qo`llanilishi mumkin. 
Ushbu tillarning mashinaga mo`ljallanganligi ularning asosida hamon 
konkret EHM buyruqlar sistemasi yotishini bildiradi. Shu sababli bunday tillardan 
foydalanish uchun qo`llanilayotgan EHMning xususiyatlarini bilish zarur. Shu 
boisdan bu tillar amalda kamroq qo`llaniladi. 
Mashinaga bog`liq bo`lmagan tillar ham ikki guruhga bo`linadi: 
protseduraga mo`ljallangan tillar turli masalalarni yechish algoritmlarini 
tavsiflashga mo`ljallangan. Shuning uchun ular ko`pincha oddiy qilib “algoritmik 
tillar” deb ataladi. Lekin, aniq aytganda “algoritmik til” tushunchasi 
programmalash tili bilan har doim ham mos kelavermaydi. Ba’zi algoritmik tillar 
ularga qo`shimcha vositalar masalan, axborotni kiritish va chiqarish operatorlari 
kiritilgandan keyingina programmalash tiliga aylanadi. 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
45

---

Quyidagi rasmda programmalash tillarining tasnifi berilgan. 
 
 Programmalash 
tillari 
 
  
 
 
 
 
 
 
0-daraja 
mashinaga bog`liq  
 
mashinaga bog`liq 
 tillar 
 
bo`lmagan 
tillar 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
mashina tillari 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
mashinaga 
mo`ljallangan 
 
 
 
 
tillar  
 
 
 
 
 
 
 
 
 
mnemo-
kodlar 
 
 
 
 
 
1-daraja  
 
 
 
 
 2-daraja 
avtokodlar 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 3-daraja 
protseduraga 
mo`ljallangan 
 
 
  
tillar 
 
 
 
 
 
 
 
 
 4-daraja 
muammoga 
mo`ljallangan 
tillar 
 
 
Protseduraga mo`ljallangan tillar yechilayotgan masalalar xususiyatlarini 
to`la hisobga oladi va konkret EHMga deyarli bog`liq emas. 
Foydalanuvchilarning yana shunday bir toifasi mavjudki, ular o`z sohasida 
mutaxassis bo`lgan va o`z vazifalarini yaxshi bilgani holda kichik aniq 
muammoga doir masalani yechish uchun EHMdan operativ foydalanishga ehtiyoj 
sezadilar. Lekin ular EHMda masalani yechish bosqichlari, usullari bilan tanish 
emaslar. Foydalanuvchilarning ushbu toifasiga xususan ishlab chiqarish va 
 
46

---

boshqarish ma’muriy organ xodimlari, konstruktorlar, texnologlar, iqtisodchilar va 
boshqalar kiradi. 
Ular uchun masala yechish algoritmini mufassal yozishni talab 
qilmaydigan, muammoga mo`ljallangan maxsus tillar ishlab chiqilgan. 
Foydalanuvchi faqat masalani ta’riflashi, boshlang`ich ma’lumotlarni berishi, 
natijaviy ma’lumotlar formasini ko`rsatishi mumkin. Ushbu axborotlarga ko`ra ish 
programmasi avtomatik yuzaga kelaveradi.