2-мавзу: Уруғ-қабила ва миллий динлари. Жаҳон динлари: буддизм ва христианлик Режа

киши" бўлиш, донишмандлардан таълим олиш ҳақидаги ғоялар илгари 
сурилади. Бу таълимотга кўра жамиятда ҳукм сурган "жень" 
инсонпарварликка риоя қилмоғи лозим. Бу эса камтарлик, онглилик, 
вазминлик, меҳрибонлик, одиллик, саҳийликдан иборат. Инсон "жень" 
қонунини ўзлаштириш учун жамиятда тутган ўрнига қараб "ли" 
меъёрларини бажариши талаб этилади. Анъаналар, урф-одатлар шунга 
мувофиқ белгиланади. Паст табақа халқнинг "ахлоқий улуғ" 
бошлиқларга итоат қилиши зарурлиги шу билан оқланган. 
Конфуцийликда кишиларни юқори ва қуйи табақаларга ажратишда 
уларнинг бойлиги ёки ижтимоий келиб чиқиши асосий рол ўйнамаган; бунда 
юксак ахлоқий фазилатнинг хизмати катта деб ҳисобланган. Бироқ бу 
ҳукмрон ва қарам табақаларга ажратшп бутунлай инкор этилади, деган гап 
эмас. Конфуцийнинг фикрича, табақаларга ажратиш тартиби эски 
анъаналарга асосланиши ва уни давлат бошқариши лозим. Номларнинг 
тўғриланиши, Чжен-мин сиёсати бу тартибларни амалга ошириш қуроли 
қилиб белгиланган. Чжен-мин сиёсати бўйича ҳамма нарса ва ҳодисалар ўз 
исмига мос келиши керак. Ана шунда ҳамма ўз ҳуқуқи ва мажбуриятини 
билади. 
Эрамизнинг бошида конфуцийликка диний ғоялар киритилган ва у 
диний таълимот сифатида талқин қилина бошланган. Конфуцийнинг қабри 
ёнига кўплаб ибодатхоналар қурилган, унга қурбонликлар қилина 
бошланган. Шу тариқа Конфуций худо даражасига кўтарила бошланган. XX 
аср бошларига келиб, Конфуций шарафига қурилган ибодатхоналар сони 
тобора кўпая борди. 
Конфуцийликда олий илоҳий куч осмон ҳисобланиб, Хитой 
ҳукмрони эса худолар билан инсонлар ўртасидаги воситачи, "осмон 

---

ўғли", деб талқин қилина бошлаган. Хитой императорларини ҳатто худо 
даражасига кўтаришгача бориб етилган. 
Конфуцийликда аждодларга ва рухларга сиғиниш муҳим ўрин 
эгаллайди. Шу боисдан қурбонлик қилиш, туғилиш, оила қуриш, дафн ва 
бошқа маросимлар тантанали бажарилади. Буларни давлат ҳокимлари, оила 
ёки уруғ бошлиқлари бошқарадилар. 
Конфуцийликда коҳинлар бўлмаган, дастлабки даврларда ҳеч қандай 
системали таълимот ҳам бўлмаган. Кейинчалик бу таълимотлар яратилиб,