MA‟RUZA 13.
Ma‟ruza № 13. Jinsiy a‟zolarining anatomiyasi. Oraliq. Endokrin
bezlarining funksional anatomiyasi - 2 soat.
Tashqi
va
ichki
jinsiy
a‘zolarning
taraqqiyoti,
anomaliyasi
(germofroditizm).Erkaklar jinsiy a‘zolari. Moyak: topografiyasi, tuzilishi. Moyak
ortig‗i. YOrg‗oq. Moyak taraqqiyoti va Chov kanalidan o‗tishi. Urug‗ tizimchasi.
Urug‗ olib ketuvchi naylar va urug‗ otuvchi nay. Prostata bezi. Urug‗ pufagi.
Bulbouretral bezlar, topografiyasi, tuzilishi. Erkaklar tashqi jinsiy a‘zosi. Ayollar
jinsiy a‘zolari. Tuxumdon: topografiyasi, tuzilishi, qorin pardaga nisbatan joylashuvi.
Tuxumdondagi davriy va Yoshga qarab o‗zgarishi. Bachadon: topografiyasi, shakli,
qismlari, qorin pardaga nisbatan joylashishi, devorining tuzilishi, boylamlari.
Bachadon nayi: qismlari, topografiyasi, tuzilishi, qorin pardaga nisbatan joylashishi.
Ayollarning tashqi jinsiy a‘zolari. Erkaklarning va ayollarning kichik Chanoq
bo‗shlig‗idagi a‘zolar topografiyasi. Oraliq soxasi: diafragmalarni hosil etuvchi
mushaklar, fassiyalar.
(A: 1,2,3,4; Q: 1,2,)
Erkaklar tanosil a‘zolari - og§apa §esh1aIa tazsiPpa deyiladi. 2 guruxga bulinadi:
tashki tanosil a‘zolari (erlik olati, yorgok) va ichki tanosil a‘zolari (moyaklar, urug
chikarish Yullari, urug Yullari, urug pufagi, prostota bezi, bulbouretral bezlar).
Erlik olati - Resh8 detsiladi. Erlik olati -Reshzning asosini uchta govak tana tashkil
qiladi. Bulardan biri siydik chikarish kanalini orka tomondan uragan bulib, unga
sogrsh 8rops1Yu8it regsh deyiladi. Kolgan ikkitasi uning ustida Yonma-Yon turadi
va sofoga sauegpoyaa rssh8 deb ataladi. Govak tanalar sillik muskul tolalari va
elastik fibroz tukimalardan tuzilgan. Ularning orasida juda kup katta - kichik
bushliklar, kataklar koladi. Ana shu bushliklar epiteliy bilan koplangan va ular kon
bilan tulibturadi. Sogrsh 8rops1Yu88it prostota bezi yakinidan ttiyoz shaklli
kengayma — ‗ie‘sh regsh bilan boshlanib, olatning tashki uchiga kelganda kuzikorin
kalpogiga uxshab kengayadi. Uni olat boshi — £1ap8 resh8 dsb ataladi. Sogroga
sauegpoyaa esa oldingi uchi bilan olat boshiga tegib turadi, orka uchi ikki Yonga
kayrilib, olat oyokchalari epga rep!« nomini oladi va kov suyagining pastki shoxiga
yopishadi. Umuman olatning orka kismini — gas11x reshz deb atashadi. Govak
tanalarni sirtdan uragan oksil parda - SHshsa aIidshea ikki kavat govak tana orasiga
xam kirib, ularni bir-biridan ajratuvchi devor — zerSHt rep1ya r0l^ni uynaydi.
Olat ildizi bilan urta kismi tanasi sogrsh rep!k deb ataladi, uning ustki tomoni —
dog8it reshya deb ataladi.
150
Innervatsiyasi — p.p 8sgo1a1e8 agyepogsz, p.p. 8sgo1a1sk ro81epoge8 ishtirookida
sillik muskullari esa r!exsh igo§a81psi8 shGepog orkali buladi.
Moyaklar yoki urugdonlar - ^ekyz, srgok ichvda turadi. Ular erkaklar tanosil a‘zolari
sistemasining eng muxim kismi xisoblanadi, chunki urug spermatozoid shu erda
etiladi. Moyakning shakli ellipssimon, ikki Yon tomondan bir muncha kisilgan, yassi
buladi. SHuning uchun xam uning oldingi tagyoo ap!epog va orka tag£ora81epog
kirgoklari tafovut kilinadi. Uning ikki Yuzasidan biri bulmish ichki Yuzasi —
G‗as1e8 tesNaNk tekis va yassi, tashki Yuzasi — G‗as1e81a1ea118 esa kuprok
burtib chikkan. Moyak chuzinchok bulgani tufayli uning Yukori va pastki uchlari -
ex^etIaz kirepog, ex1getya8t&1Yug tafovut kilinadi. Moyakning uzunligi 5 sm,
kengligi 3.5-4 sm, kalinligi 3 sm va ogirligi 30 gr. ksladi.
Moyakning ichki tuzilishi baYon etishdan oldin uning ortigi va pardalari xakida suz
Yuritamiz, chunki ularning ba‘zi kismlari moyakni orka kirgogidan uning ortigi —
sr1s!it18 joy olgan. Moyak ortigining retortaga uxshatadilar.
Moyak pardalari. YOrgok ichida joylashgan moyak 7 kavat parda bilan uralagan
1. YOrgok terisi ~ organizmning boshka kismlaridagi tsriga chikaruvchi bezlar bilan
ta‘minlangan, uning eg katlami bulmaydi.
2. Gushtdor parda — SHshsa ya^o^ nov soxasidagi teri osti biriktiruvchi
tukimasining davomi xisoblansa-da yoki Siydik chikarish kanali ige!ga olatning
boshiga vertikal xolatda yorik - ozIit ige^gae ex!egpit bulib ochiladi. Olat boshining
kutarilgan kirgogi - olat boshining toji - sogopa §1apsN8 deb ataladi va bu erda moy
bezchalari -£1aps1i1a rgeri1ea!e8 joylashgan buladi. Erlik olatining pastki Yuzasida
uzunasiga ketgan kirgok — gare bor. Bu chok olatning tagiga etib, undan srgokka,
keyin oralikka utadi. Bu chok tanosil a‘zolarining aloxida-aloxida rivojlanib,
kushilgannidan keyin kolgan nishonasidir. Ildiz tomonda joylashgan u chala govak
tanalarni bitta fassiya uraydi. Bundan tashkari, erlik olatining ildizi bir necha
boylamlar vositasida mustaxkamlangan. Olatning tarangligini va Yumshashi uning
govak tanalariga konning kup yoki oz kelishiga boglik. YAngi tugilgan bolada erlik
olatining uzunligi 2-2.5 sm, Yugonligi 1sm, boshchasi tsri bilan koplanib turgan
buladi. 4 Yoshgacha erlik olat yaxshi usmaydi. 7 Yoshda uzunligi 4-4.5 smetadi.
Erlik olatining tomir va nervlari. Erlik olatini kuyidagi ryteriyalar: gg.8Sgo1a1e8
agIepogez, a/ s10G8a!e8 resh», a. RgoGipya rep1ya. a.a. u11 resh8, a.a. igs1ga!e8
kon bilan ta‘minlaydi. Vena koni v. dogxatsk rep!8 rgoGipyoa, v. i1‘1 rssh8, uu
rgoGipda^ resh8, v. ris!eps1a 1p1egpalar orkali chikib ketadi. Limfa tomirlari ichki
Yonbosh va Yuzani gov dimfa tugunlariga kuyiladi. Inervatsiyasi p.dog8aN8 resh8,
simpatik kismi esa r!sxi8 puro§a81psi8 1p1epog, par^simpatik kismi pg.8r11apsKshs
reMp!, 8.pp. ep£epGe8 nervlari orkali buladi.
1
3. Tashki urug fassiyasi - korin devoridagi muskullari sirtdan koplovchi fassiyaning
yorgokdagi davomidir.
4. G‗a.8s1a sgeta81spsa shu nomdagi muskulni koplab turadi, bu xam gov soxasidan
turadi.
5. Osiltirib ushlab turuvchi muskul — tshsiSHk sgsta81eg xam pardd, shaklida
yoyilgan, uning tolalari qorin devoridagi kundalang muskuldan keladi.
1
Human Anatomy, Kenneth S. Saladin, USA 2014. Gray's Anatomy for Students,Drake RL Vodl W, Mitchell AWM Elsever Churchill
Livingstone, 2014
151
6. Ichki urug fassiyasi moyakdan boshka urug tizimchasini xam uraydi. Bu parda
korin devorining ichki tomonidagi kundalang fassiyalar davomi.
7. Moyakning gilof pardasi — SHshsa ua§ta118 1e8Y8 — korin pardaning 2 kismi
bulib, moyak bilan bir paytda yorgokka tushadi. Gilof parda 2 varakdan iborat bulib,
bittasi moyak usti — 1att§ U18segaN8ni, ikkinchisi yorgok devori - 1atta
rape^aPzDOuraydi.
Moyak ortig‗i dumdan boshlangan Yulning davomi bulmish urug chikarish Yuli —
yisSHk dsGsgssh- deb ataladi. Ancha Yugon devorlari kalin bu moyak ortigidan
chikishi bilanok Yukori tomonga kutarila boshlaydi, avvl bir oz burama shaklida
bulib, keyin tugrilanadi. SHundan sung urug tizimchasiga kushilib, Chov tanasidan
korin bushligiga utadi. Chov kanalining ichki xalkasi soxasida u yana ajralib chanok
bushligining Yon devoriga tomon Yunaladi. Kovukning Yon devori karshisidan
burilib, kovuk tagiga utadi va prostota beziga yakinlashadi. Nayning ana shu 3 sm
keladigan kismi anchagian kengayadi. Bu kengaymaga atriPaz <3e!egep118 deyiladi.
SHundan sung nay urug pufakchasi - ue81si1a GetshaNkdan chikaruv naycha —
s!isSH8 exegeIpaNk bilan kushilib, urug otuvchi Yul - ^i$SH8 feiMotni hosil qiladi.
Bu sunggi Yul Yukoridagi 2 naydan kura ingichka va torrok bulib, prostota bezi
orasiga kiradi va siydik chikarish kanalining shu kismidagi urug tepachasi —
sa11isi!i8 ^epypaPkga ochiladi. Urug chikarish Yulining umumiy uzunligi 40-55 sm,
urtacha diametri 2.5-3 mm. Uning devori 3 kavatdan tuzilgan.
Ichki shillik kavat — SHshsa tiso|a.
Urta muskul kavat - SHshsa
Tashki fibroz - SHshsa
Urut pufaklari — ue81si1a kettaIz uzunchok usti notekis xaltacha bo‗lib, krvukning
tagida, urug chikarish Yulining tashki tomonida turadi. Agar urug pufakchasini urab
turgan tashki parda olib tashlansa, uning uzunligi 10-12 sm,eni esa 0.5-0.7 sm naycha
shaklida ega buladi. Uzunligi 5 sm, kengligi 2 sm, kalinligi 1 sm keladigan bu
p&fakchalar organizmda shunga uxshash pufakchalar singari biror moddaning zaxira
saklab turish uchun xizmat kilmay, uzi suYuklik ishlaydi. Pufakchalar ishlagan
suYu^utik moyakdan kelayotgan urugga kushiladi. SHuning uchun xam ularning uchi
bir butun bushliqdan iborat bulmay, mayda kataklarga bulingan, ikkala uch tomoni
toraygan, urta kismi esa kichraygan buladi. Ichki tomondagi uchlari tobora borib,
suYuklik chikaruvchi iul - aisSHya exegeopr«8ga ailanadi.
Urug pufakchalarining devorlari xam uchta ichki shillik, urta muskul va tashki fibroz
kavatlaridan iborat.
YOrg‗ok — 8sgoSHt.
YOrgok — erlik olati ildizi bilan oralik urtasidagi tsri xaltasi bulib, unda moyaklar
joylashadi. Kattalarda va ayniksa bakuvvat kishilarda yorgok usti muskullarining
yaxshi kiskarishi tufayli mayda burmalar bilan koplangan.
YOrgok balogatga etguncha kadar sekin so‗ngra tez rivojlanadi. Uning go‗shtdor
pardasi bola tug‗ilgan vaktdayok yaxshi rivojlangan bo‗ladi. YOrg‗oq terisi
organizmning boshka kismlaridagi tsridan uzining Yupkaligi, nozikligi va
chuziluvchanligi (elastik) bilan farq qiladi. U tor, eg‗ bezlari va pigmentlarga boy.
YOrgok o‗rtasidan chok — gare 8sgoy utadi va uni ikkiga bo‗ladi. YUqorida aytib
o‗tganimizdek, yorg‗ok terisi ostidagi eg‗ 1^atlami o‗rnida g‗o‗shtdor kavat —
SHshsa sZag!ok bo‗ladi. YOrg‗oqsa urug‗donlar ma‘lum temperaturada urug‗
152
(spermiy) ishlab chiqaradi. Buni yorg‗ok ta‘mishtaydi. YA‘ni sovuk vaktda yorgok
terisi tortilib urugdonlarni tanaga sgtishtiradi va xaroratni saraydi. Issik vak^da esa
kengayib sovutadi.
YOrgo^
tomirlari
va
nervlari
yorg‗oqni
g.g.
8sgo1a1e8
aSHepogez, g.g.
8sgo1a1e8
ro81epogek,
a.
Sgeta81spsa
artsriyalar
kon
bilan
ta‘minlaydi.
Venalari
esa
U.u.8sgo1a1e8
ap1epoge8,
u.u
8sgo1a1eya
ro81epogs8lardir.
Limfa
tomirlari gov limfa tugunlariga kuyiladi.
YAngi tugilgan bolalarda urug pufakchalari juda kichkina bulishiga karamay, yaxshi
rivojlangan. Pufakchadar juda balandda - korin bushligida joylashgan bulib, xamma
tomondan korin pardasi bilan uralgan buladi, urug pufakchalarining uzunligi 1 mm,
bushligi ayniksa kichkinadir.
Erkaklar
tanosil
a‘zolari
funksional
anatomiyasi.
-
xisob
kitoblarga
karaganda
xar
bir
erkak
uz
jinsiy
aktivligi
davrida
5400
marta
urug
tashlashi
mumkin
ekan.
Xar
syakulyasiyada
3.5
ml
urug
tukilar,
uni
ichida
esa
200-35$
mln
spermatozoid
mavjud
ekan.
Moyaklar
kesib
kurilganda
apelsinni eslatadi. Bulakchalri soni 150-200ta.
Bulakchalar
ichidagi
kanalchayaar
juda
ingichka
va
uzun.
Urtacha
uzunligi
xar
bir
kanalchaning
—
30
m.
Xisoblarga
karaganda!ta
moyaqdagi
kanalchalar
uzunligi
30
km.
Takkoslab
kuring
-
1ta
galtagiga
200
m
gina
ip
sigdirish
mumkin.
Spermatozoidlar
balogat
Yoshidan
boshlab
ishlab
chikariladi.
YAngi
ishlab
chikarilgan
spermatozoid
xam
stuk
bulmaydi,
kanalchalar
orkali
xarakati
davomida
etiladi.
(moyakdan
to
ortiqdan
chikkuncha).
Bu
davr
3
xafta
davomida
buladi
va
spermatozoid
etuk,
aktiv
xolatga
keladi.
Spermatozoidlar
tugilishi
va
etilish
jaraYoni
tuxtovsiz
ruy
beradi.
100
Yoshli
erkaklarda
xam
bu
jaraYon
butunlay
tuxtamanganligi aniklangan.
Urug
pufakchasi
—
axamiyati
juda
katta.
U
ishlab
chikarilgan sskrst fruktozaga boy bo‗lib,
sprematozoidlarning
«uzundan
—
uzok
sayoxatida»
energiya
vazifasini ofjaradi.
Prostota
bszi
—
kovuk
bug‗zida
joylashganligi
tufayli
(rgo
-
oldida,
81a1a
-
turaman)
shunday
nom
olgan.
Prostota
bezi
fakat
erkaklarga
xos
bulib,
unda
ishlangan
sekret
moyaqda
ishlangan
urugni
suYultiradi,
spermtozoidlarni
xarakatchanligini
ta‘minlaydi.
Prostota
bezi
sskreti
ishkoriy
muxitga
ega
bulib,
urug
bilan
birga
otilib
chikib,
ayollar
kinidagi
spsrmatozoid
uchun
xalokatli
bulgan
kislotali
muxitni
neytrallaydi
va
xalok
bulishdan
ximoya qiladi. Prostota bezi
sekreti
oksilga,
fsrmentlarga,
lipoidlarga
boy
buladi
va
uziga
xos
xidga
ega.
153
Tanosil a‘zolarining rivojlanishi.
Ona korni xomila 6 xaftalik bulguncha unda tanosil a‘zolaridan nishon xam
bo‗lmaydi. Buyrakning rivojlanishi xakida suzlaganda birlamchi ichak nayining
pastki tomoni kengaygan xolatda bulishini va kloaka deb ataluvchi bu bushlikka 2ta
Volf kanali bilan tugri ichak teshiklari ochilishini, keyinchalik bu bushlikning
oldinshi yarim frontal dsvor vositasida siydik tanosil bushligiga ajralishining
orkadagi yarmi esa tugri iChakka aylanishi aytib utilgan edi.
Xomilaning 6 xaftasidan boshlab tananing pastki kismidan dum suyagining
karshisida yorikka uxshagan teshik paydo buladi va bu teshik Yukorvdagi aytib
utilgan kloakaga ochiladi. 8 xaftaga utilganda shu teshik atrofida tanosil a‘zolari
apomatlari paydo buladi. 1).YOrikning ustki tomonida bitta dumbok hosil buladi,
bunga tanosil dumbogi deyiladi. 2). YOrikning ikki cheti teri burmasiga aylanadi. 3).
SHu tanosil dumbogi bilan teri burmasi atrofida milk singari bolishga uxshash
dumbok paydo buladi. SHuni xam aytish ksrakki, tanosil a‘zolari Yukorida aytib
utilgan xolatga kelganida bulajak bolaning kiz yoki ugil ekanligini aytib bulmaydi,
chunki xar ikki jinsda xam rivojlanish 8 xaftada bir xil buladi. YUkorida aytganimiz
uchta alomat paydo bulganidan sung rivojlanastgan xomilaning kaysi jinsga mansub
ekanligiga karab uning tashki tanosil a‘zolari takomillasha boshlaydi.
Agar xomila ugil bulsa, kuyidagicha rivojlanish Yuz beradi, tanosil dumbogi
uzunasiga juda tez usadi va uning ichida govak tana paydo buladi. Tanosil dumbogi
usgan sari teshikning ikki chetidagi teri burmasi xam u bilan birga uzayadi va
burmalarning ikkala erkin chstlari bir-birlariga bilan kushilib siydik chikarish
kanalini hosil qiladi. Ikki Yon tomondagi teri dumboklari (bolishlar) pastga tomon
usib borib, erlik olati ildizidan pastga bir-biri bilan kushiladi va srgokni (lekin xali
ichida moyaklari bulmaydi) hosil qiladi.
Erkaklar tanosil a‘zolarining anomaliyalari.
Erkaklar tanosil a‘zolarining notugri rivojlanishi IDtijasida turli anomaliyalar, ya‘ni
gayri tabiiyliklar uchrashishi mumkin.
Erkaklar erlik olatining pastki tomonida siydik chikarish katSHshi hosil bulmay,
ochik kolishi (NiroyarosNa) yoki siydik kanali olatningsh ustiga utib, bitmay ochik
kolshli (er!8rasI8) kabi xollar kup uchrab turadi.
Ba‘zan yorgokning pastki tomoni kushilmay shuningdek, siydik kanalining ochik
kolishi kuzatiladi. Bu xodisa ayollarning tashki tanosil a‘zolarini eslatgani uchun
tashki germafroditizm deb ataladi. Bunda. Moyaklar usmagan yorgok terisi ostida
koladi.
Moyakning bittasi yorgokka tushmay, korin bushligida yoki Chov kanali ichida
ushlanib kolishi xam mumkin (moN0rxizm)yoki ikkala moyak xam yorgokka
tushmay koladi (kreptorxizm).
Ba‘zan ancha yaxshi rivojlangan erlik olati va yorgok bilan bir katorda ayollarga
mansub tashki tanosil a‘zo xam rivojlanadi. (ikki jinslilik).Aksari ub a‘zolardan biri
(erli^ki ayollik a‘zosi) ustun turadi.
II semestr Ma‘ruza № 5
Mavzu: Ayollar tanosil a‘zolari. Ayollar tanosil a‘zolari funksional anatomiyasi
Maruza vakti-90 min.
Maruza maksadi: Ayollar tanosil a‘zolari anatomiyasi, tarakkiyoti,
funksional anatomiyasi va anatomiyalari bilan tanishtirish.
154
Ma‘ruza rejasi:
1 Ayollar tanosil a‘zolari anatomiyasi — 20.
2 Ayollar tanosil a‘zolari tarakkieti — 20.
3 Ayollar tanosil a‘zolari funksional anatomiyasi — 20.
4 Ayollar tanosil a‘zolarining an0maliyalari — 20
5 YAkunlash — 10.
Kurgazmali kurollar: Tablitsalar. Slaydlar. Mulyajlar.
Ayollar tanosil a‘zolari — orana genitalia feminine deyiladi.
2 guruxga bulinadi: ichki va tashki.
Ichki tanosil a‘zolari: tuxumdon, bachadon naylari, bachadon, kin kiradi.
Tashki tanosil a‘zolar: katta va kichik uyatli lablar, klitor,
kizlik parda kiradi.
Tuxumdon — ayollar tanosil a‘zolari ichida tuxumdon -
ovarium asosiy urin tutadi. Bu bez bir juft bulib, uzunchok shaklda, bachadon naylari
tamda kundalang joylashgan. Uning tepaga va pastga karagan ikkita uchi, ichkariga
va tashkariga karagan ikkita Yuzasi, oldingi va orkaga karagan ikkita kirgogi tafovut
kilinadi. YUkori uchi bachadon nayiga karab turganligi uchun xam exterimitas
tubana deb Yuriniladi. Pastki uchi bir oz toraygan bulib, bachadon tomonda
turganligi sababli exterimitas uterina deb ataladi. Bu uchi maxsus tuxumdon boylami
ligamentum ovari vositasida bachadonga tortiladi. Orka tomondagi turgogi
Yumaloklashgan va xech narsa bilan kushilmay erkin turadi, u margo liber deb
Yuritiladi, oldingi kirgogi esa uz tutkichiga yopishgan. Binobarin u margo
mesovalius deb axaladi. Ana shu ikki kirgok urtasidagi Yuzalar facies medialis va
facies lateralis deb ataladi. Tashki Yuza chanokning Yon devoriga tegib turadi, ichki
Yuza esa chanok bushligiga karagan va kisman bachadon nayi bilan berkingan
buladi. Oldingi kirgok bir oz botik bulib, undan bez ichiga kon tomirlar va nervlar
kiradi. SHuning uchun bu joy tuxumdon darvozasi hilus ovari deyiladi.
Tuxumdonning uzunligi 2.6-3sm, eni 1.5sm, kalinligi 1sm keladi.
1
Tuxumdonning xususiy boylami - lig/ ovarii proprium fakat biriktiruvchi tukimadan
iborat bulmay, balki undan bachadondan davom etib keluvchi sillik muskul tolalar
xam bor. U bachadonning keng boylami orasida yotadi. Tuxumdonning oldingi
kirgogiga bachadon keng boylamining orka varagi bilan kaltagina tutkich —
mesovonum vositasida kushiladi. Uning ustki uchi bilan chanokning chegaralovchi
chizigi urtasidagi tuxumdonni kutaruvchi boylam — lig. Suspensiorum ovari
tortilgan, bu boylam ichidan tuxumdonag kon tomir va nervlar boradi. Bundan
tashkari, tuxumdon uzining ana shu uchi orkali bachadon nayi uchiga chanim –
fimbia ovarice bulib tortilgan.
Agar tuxumdonning ichi yorib kurilsa, uning iski xil: 1. Bezning xususiy moddasi —
zona parynchimatosa 2. Tomirli modda zona vasculosa lardan iborat ekanligini
kuramiz. Bu moddalar biriktiruvchi tukimalar va ular orasidagi kirgan kon tomirlar,
nervlardan iborat.
1
Human Anatomy, Kenneth S. Saladin, USA 2014. Gray's Anatomy for Students,Drake RL Vodl W, Mitchell AWM Elsever Churchill
Livingstone, 2014
155
Tuxumdonning asosiy muxim kismi- zona parynchimatosa bulib unda ayollar tuxum
xkujayrasi etiladi. Bu kismda graf pufakchalari deb ataluvchi juda xam kichkina va
sekin-asta katgalashib etiladigan pufakchalar — folliculi ovarici vasiculosi turadi.
Xar kaysi pufakcha ichida bitgadan jinsiy xujayra tuxum xujayra etiladi. Navbatdagi
tuxum etilganda uni urab turgan pufak yoriladi va tuxum xujayra tashkariga chikadi.
Tuxum xujayra chikib ketgach, bushab kolgan pufak ichiga kon va sarik modda
tuladi. Bunday pufak sargish rang oladi, shu sababli u sarik tana — sargsh si1sht deb
ataladi. Odatda xar 28 kunda bitta tuxum etiladi; demak, bitga pufak yoriladi. Yosh
utgan sari, ya‘ni pufaklar soni kamaygan sari, tuxumdon bujmaya borib, usti gadir-
budur bulib koladi. Korin parda bilan uralmagan tuxumdon Graf pufagidan chikkan
tuxum xujayra korin bushligiga chikadi va u erdan bachadon nayining shokillari
yordamida bachadon nayiga kiradi.
YAngi tugilgan kiz bolalar tuxumdoni silindr shaklida buladi. 8-12 Yoshda u
tuxumsimon shaklni oladi. YAngi tugilgan bola tuxumdonining uzunligi 1.9 sm-eni
3-7 mm, 4-7 Yoshda 2.5 sm, voyaga etgan davrida esa 5sm, eni 3 sm. kalinligi 1.5
smga etadi. YAngi tushlgan kiz bola tuxumdon ogirligi 0.16 kg, emiziklik davridan to
1 Yoshgacha 0.84 kg, 4-7 Yoshida 3.3 kg, voyaga etgan davrida 6.03 gramni tashkil
qiladi. 4-7 Yoshida tuxumdon kichik chanokka tushadi, sungra katta Yoshdagi
ayollarga xos vaziyatni egallaydi. 40-50 Yoshdagi ayollarda tuxumdon ogirligi
kamayadi. 60-70 Yoshdan sung u bujmayib koladi, ya‘ni uzining xayotiy kobiliyatini
Yukotadi.
Bachadon nayi - gia SHeppa, z.za1rtx. Naysimon organ, uzunligi 10-12sm. Nayda
kuyidagi kismlar fark kilinadi 1) pars uterina, 2) istmus, 3) ampulla, 4) injundibulum.
Voronka kismi shokilalar – jimbriae tubae ni tugadi. Nayda 2ta teshik: ostium
abdominae tubae (korin bushligiga karagan) va ostium uterinum tubae (bachadon
bushlgigiga karagan) fark kilinadi. Bachadon nayi devori 3 kavatdan iborat: shillik,
muskul va seroz kavatlaridan. SHillik kavati — tunica mucosa, buylama burmalar va
kiprikli xilpillovchi epiteliydan iborat. Muskul kavati tatki buylama, ichki aylana
muskul kavatlaridan iborat. Seroz kavat tashki tomondan urab
Bachadon — uterus (grek. metra , s. hustera), noksimon muskul organ bulib, kichik
chanok bushligida kovuk va tugri ichak orasida joylashgan. Bachadonda tanasi, tubi,
buyni kismlari fark kilinadi. Buyin kismi kin kismi — portio vaginalis va kin ustki
kismi — poerio supravaginalislar iborat. Bachadon bushligi – cavitas uteri,
uchburchak shaklda bulib, ikki Yon uchiga bachadon naylari teshiklari –ostium tubae
uteri, pastki uchi esa kin tomonga otium uteri orkali ochiladi. Bu teshik 2ta lab:
labium anterior va labium posteriorlardan iborat. Bachadon devori 3 ta kavatdan
iborat: shillik, muskul, va seroz kavatlardan.
Tashki seroz kavat — perimetrum korin parda visserial varagidir. Muskul kavat —
myometrum xar xil Yunalishdagi muskullar tolasidan iborat
Ichki — endometrium — xilpillovchi epigeliydan iborat. Burmalar tutmaydi. Uzida
glandula uterinaeni tutadi.
Bachadon topografiyasi. Bachadon kichik chanok bushligida tugri ichak va kovuk
urtasida joylashgan va 2ta chukurlik hosil qiladi:
1. Extevatio vasicouterina, 2. Extevatio rectouterina. Kovukbush xolatida bachadon
uning ustiga egilgan xolda buladi: - anteversio, hosil kilgan burchak esa (tanasi va
buyni orasida) — anteflexio deyiladi. Bachadonning orka tomonga egalishi esa —
156
retroversion, burchagi esa -retroflexio deyiladi. Bachadon Yon tomonlarida keng
boylam – lingata uterina tutadi. Bachadon Yukori uchlaridan, naylaridan oldingi
kismidan lig. teres uteri utadi.
Kin — vagina (grek. salpos) — uzunligi 8sm bulgan muskul-fibroz organdir.
YUkoridan bachadok buynini, pastdan teshigi-ostium vaginae orkali kin daxlshiga
ochiladi. 2ta devori: paries anterior et posterior fark qiladi. YUkoridan bachadon
buyni atrofida gumbaz –fornix vaginae ni hosil qiladi. Kin devori 3 kavatdan iborat:
tashki — zich biriktiruvchi tukimadan, urta-ingichka, xar xil Yunalishli muskul
tolalar, ammo farklash mumkin bulgan ichki — sirkulyar, tashki — buylama
tolalardan iborat. Ichki shillik kavati - anchagina kalin, kundalang burmalarga boy –
ridae vaginalis. Bu burmalar - 2ta collumnae chidachitni hosil qiladi. Kizlarda kin
teshigi parda — hymen bilan berkilgan buladi.
Jinsiy lablar — kichik jinsiy lablar labomidenda mimera katga jinsiy lablarning ichki
tomonida joylashadi va ularda kichik lab egati vositasida ajraladi. Kichik jinsiy lablar
teri burmasi xisoblanadi. Ularning erkin chetlari pastka karab buralib turadi. Unda
ichki (medial), tapji (lateral) Yuzalari. Xar ikki labning ichki Yuzalari bir-biriga tegib
turadi. Xar kaysi labning oldingi uchi ikkitadan bulakka ajraladi. Xar bitta
bulaklarning ichki (medial) tomondagisi 2chi bulakdagi shunday bulak bilan Yonma-
Yon klitorga yopishadi va klitor Yunonchasini fnelinum clitorinisni hosil qiladi.
Tashki tomondagi bulaklar esa klitor orkasidan aylanib utib, uning ustida bir-biri
bilan kushiladi. Ana shu kushilishdan paydo bulgan va klitorni urab turgan parda
perimetium clitorus deb axaladi. Kichik lablarda mayda bezlari buladi. Bezcha
naychalari 2ta lab urtasidagi kin daxlizi vestibulum vagina deb ataluvchi torgina
oralikka ochilgani uchun daxlizningsh mayda bezlari glandulae vestibularis minoris
deb ataladi. Kin daxliziga, bezlardan tashkari siydik chikarish kanali (urethro) xam
ochiladi. Daxliz orkali kinga kiriladi.
Klitor - ayollar tashki jinsiy a‘zolarida xam erkaklarniki singari govak tanalar bor,
lekin ular uncha yaxshi rivojlangan emas va chukurliqda joylashgan. Klitor tuzilishi
va shakli jixatidan erlik olatidagi sorpana cacavernasaning xuddi uzginasidir, lekin
undan ancha kichik. Klitor govak tanalari — sorpana cavernasa clitoridis 2ta bulib,
kov suyaklarining pastki shoxlarini uragan pardadan boshlanadi. Ana shu joyga klitor
oyokchasi — crus clitoridis deyiladi. Bu tana pastga tomon borib, klitor kalpogi —
glans clitoridis deyiladi. Klitor govak tanasi uz fassiyasi – fascia clitoridisga uralagn.
Maxsus boylam lig. Fuspen sorium clitoridis ga ochilib 1uradi. Kligorda sezuvchi
nerv oxirdari kup.
Ayollar tanosil a‘zolarining rivojlanishi.
Ona kornida xomila olti xaftalik bulguncha unda tanosil a‘zolaridan nishon xam
bulmaydi. Xomilaning bchi xaftasidan boshlab tananing pastki kismida dum
suyagining karshisida yorikka uxshagan teshik paydo buladi va bu teshik Yukorida
aytib utilgan kloakaga ochiladi. Sakkizinchi xaftada utilganda shu teshik atrofida
tanosil a‘zolarida alomatlari paydo bula boshlaydi. 1). YOrikning ustki tomonida 1ta
dumbok hosil buladi, bunga tanosil dumbokchasi deyiladi. 2).YOrikning 2 cheti teri
burmaiga aylanadi va 3)shu tanosil dumbogi bilan teri burmasi atrofida milk
singaribolishga uzshash dumbok paydo buladi. Agar xomila kiz bulsa, tanosil
dumbogi juda sekin va kam usadi; ichida ozgina govak tana paydo bulib, u klitorga
aylanadi.Teri burmasi va uning tashki tomonidagi teri dumbokni xuddi ugil boladagi
157
singari tez usadi, lekin ularning erkin chetlari bir-biri bilan kushilmaydi. SHunday
kilib, teri burmalari kichik jinsiy lablarga, bolishlari esa katta jinsiy lablarga aylanib
koladi. Embrion 5-6 xaftalik bulganda Volf tanasi zaminida indyferent jinsiy bez
payda buladi, Embrion 7-8 xaftalik bulganda indeferent bez moyakka yoki
tuxumdonga aylana boshlaydi.
Ayollar jinsiy a‘zolari anomaliyalari
Ayollarda klitor juda kuchli tarakkiy etib,erlik olatiga uxshab kolishi mumkin.
Ba‘zan kichik jinsiy lablar pastda kichik koldirib (siydik kanali uchun) bitib ketadi.
Ba‘zida kushimcha tuxumdon xam paydo buladi. Bachadon va kin anomaliyalari
xilma-xil bulishi mumkin. Masalan, bachadonning uzi bittaYu, ichidagi bushligi
ikkita bulishi (uterus septus), bachadon tubining ikki shoxga ajralgan bulishi (uterus
bicorneus), ikki mustakil bachadon vujudga kelishi (uterus didelphis) va xokazo.
Ayollarda uchraydigan ikki jinslilik (germofroditizm) xam turlicha
Oralik — perineum.
Oralik — tashki tanosil a‘zolari bilan orka teshik (apsh) urtasidagi soxa. Bu soxaga
muskullar, fastdiyalar va Yumshok tukimalar kiradi, Oralik chegarasi chanokka
nisbatan: oldindan simfiz, orkadan dum suyagining chukkisi, ikki Yon tomondan
kualich dumbokchalri xisoblanadi.
Oralik muskullari joylashishiga kura chukur va Yuza muskullarga bulinadi. CHukur
muskullarga 4ta muskul kiradi.
Muculus levator ani — orka teshikni kutaruvchi muskul, kov suyagining pastki
shoxidan, kuyimich kirrasining ichki Yuzasidan va ichki yopuvchi muskul
fassiyasidan boshlanadi. Muskul tolalarining bir kismi tugri ichakni aylanib utib,
karama-karshi tomondan shunday tolalar bilan birga kovuzlok shaklida pastga tomon
Yunalib, kovukpok shaklida ichakni urab oladi. Kolgan tolalari pastga tomon Yunalib
kovuk, tugri ichak va ayollarda kin muskullari bilan chatishib ketadi. Bu muskullar
chanok tubini mustaxkamlaydi, orka teshikni Yukoriga va oldinga tortadi, tugri
ichakning orka devorini oldingi devoriga keltirib tokaydi. Ayollarda Yukorida
aytilgan vazifalardan tashkari, kinning orka devorini oldingi tortadi va kinga olib
kiruvchi teshikni toraytirishda katnashadi.
Musculus cocygeum — dum muskuli kuymich kirrasidan boshlanib, tolalari sipigich
singari yopilib ketadi, Yul-Yulakay uning ba‘zi tolalari — ligamentum
sacrospinosum bilan chatitadi, sungra 3.4.5.6. - dumgaza umurtkalariga borib
yopishadi. Bu muskul xamisha birday yaxshi rivojlanavermaydi. Bu ikki muskul
chanok tusigi — diaphragma pelvis ni hosil qiladi.
Muculus transverses perinal profundus — falikning chukur kundalang muskuli
kuymich suyaklarining pastki shoxlaridan va uni Yonidagi kuymich dungidan
boshlanadi, tolalari medial va old tomonga Yunalib, oralik markazidagi nayga kelib
yopishadi. Bu muskul asosan siydik chikarish nayining prostota kismini urab oladi va
uni mustaxkamlaydi.
Musculus sphincter uretrae — siydik chikarish kanalini chikuvchi muskul siydik
chikariit kanalining parda kismi — pars membranacea urethraeni xuddi xalka singari
urab oladi. Bu muskul siydik kanalini katgik kisadi va siydik Yulini berkitadi.
Ayollarda bu muskul kinni xam urab, uni toraytiradi. Bu ikki muskul siydik-tanosil
tusigi diaphragma uragenitalis ni hosil qiladi.
158
Yuza muskullar siydik tanosil tusigidan pastga va chanok tusigining orkarok kismida
joylashgan. Bu guruxga xam turtta muskul kiradi.
Muculus sphincter ani externus - tashki teshikni toraytiruvchi muskul kletchatka,
suyaklar va muskullardan boshlanadi va centrum tendineum perinea ga yopishadi. U
apshni atrofida oval xalka singari joylashgan. Muskul tolalari pastdan Yukoriga
tomon necha kavat bulib joylashgan.
1
Muculus bulbocavernosus - erkaklarda erlik olatidagi govak tananing olat ildiziga
yakin kismini va shu govak tana sugonining ostki xamda Yon tomonlardan urab
turadi. Muskulning ung va chap tomoni bir-biri bilan chok hosil kilib kushiladi. Bu
muskul kiskarganda siydik kanalini sikib, uning ichidagi jinsiy suYuklik yoki
siydikni tashkariga chikarib tashlaydi. Ayollarda bu muskul kinga olib kiruvchi
teshikning atrofida joylashgan va kiskarganda shu teshikni toraytiradi.
Musculus ischocavernosus — miya dumboganing ichki Yuzasidan boshlanadi. U old
va medial tomonga Yunalgan xolda bir kismi erlik olatining old tomoniga utsa,
kolgani karama — karshi tomondagi shunga uxshash tolalar bilan kushiladi. Muskul
kiskarganda vena kon tomirlarini sikib, konni govak tana ichiga xaydaydi va shu
bilan erlik olatini tarang qiladi. Bu muskul ayollarda xam bor, lekin u juda kichik
xajmda bulib, klitor oyokchalari atrofida joylashadi..
Musculus transverses perinea suparficialis — oralik Yuza kundalang muskudi. SHu
namdagi chukur muskul orka kirgogiiing pastda, teri osti kistchotkasi orasida
joylashadi. U kuymich suyagi pastki shoxining ichki Yuzasidan boshlanib,
kundalangicha urtaga karab Yunaladi va oralik markazidagi payga kelib yopishadi.
YAxshi rivojlanmagan muskul markaziy paVII tarng kshshb, shu payga yopishadigan
boshka muskullarning ishiga yordam bsradi.
Oralik soxasidagi muskullarni asosan uchta yirik fassiya va ularning varaklari urab
auradi.
Fascia pelois — chanok fassiyalari musculus iliacusni ichki tomondan yopib, kichik
chanokka kirish chegarasiga kelganda pastga tomon buriladi va kichik chanok
devoriga utadi. Uz Yulida m. piriformis , m. obturatoris ternuslarni urab, chanok
devorining dsyarli oxiriga etgach chanok tusigining ustiga ugadi va m. levator ashni
koplaydi. CHanok fassiyasining shu joygacha bulgan kismi devor pardasi fascia
pelvis parictalis bulib xisoblanadi. Fassiya chanok tusigi ustidan shu tusiqdan utuvchi
va uning yakinidagi a‘zolar devoriga utib, fascia pelvis visceralis ga aytiladi.
Fascia diaphragmatic uragenitalis superior-siydik tanasini tusigini Yukori va pastdan
koplovchi fassiya ikki varakdan iborat. Bu varaklar siydik-tanosil tusigini hosil
kiluvchi muskullarni ostki va ustki tomondan urab, tusikning erkin turgan
kirgoklarida tutashib boylam tusini oladi. Ustki varak prostota bezining ikki Yonida
chanok fassiyasiga tutashib ketadi, pastki varagi esa erlik olati sugoniga tutashadi.
Ayollarda bu fassiyaning xar ikki varagi xam kinning devoriga yopishadi.
Fascia superficialis — oralikning xamma Yuza muskullarini uraydi. Yon tomondan u
kov va quymich suyaklariga yopishadi, orka tomondan siydik-tanosiltusigiga
tutashadi, old tomtndan esa erlik olati fassiyasi fascia penis bulib penisga utadi.
Oralikni a/pudenda interna, a.rectalis inferior, a. perinealis penis clitoridis arteriyalari
kon bilan ta‘minlaydi.
1
Human Anatomy, Kenneth S. Saladin, USA 2014. Gray's Anatomy for Students,Drake RL Vodl W, Mitchell AWM Elsever Churchill
Livingstone, 2014
159
Do'stlaringiz bilan baham: |