to’quvchilik, temirchilik singari hunarmandchilik turlari ham o’ziga xos tarzda
rivoj topgan. «Avesto»dagi bosh ma’buda - ezgulik, yorug’lik, yaxshilik, baxt-
(otashparastlik) dinining asosiy mazmunini tashkil qiladi. Zardusht payg’ambar
oyatlarni xalqqa, odamlarga etkazishga da’vat etkuvchidir. Zero, Zardo’sht har
etadi. Bir o’rinda u bunday xabar beradi: «Biz Ahura Mazdani ulug’laymiz, u
chorvani, suvni va o’simlikni, yorug’likni va erni yaratgan ... ». «Avesto»da
moddiy dunyo, borliq muqaddaslashtiriladi. Er, suv, havoni bulg’ash, olovga
tupirish eng og’ir gunoh sanaladi.
«Avesto» avvalgi dinlarda rasm bo’lgan insonlarni qurbonlik qilishni
qat’iyan man etadi va ularning daxlsizligini himoya qiladi. Zardushtiylar dinida
ta’kidlanadiki, odamzod yashashga haqli bo’lib, bu huquqdan uni mahrum
qilishga hech kimning haqqi yo’qdir.
Zardushtiylik dinida olov muqaddaslashtirilgan bo’lib, u insonning baxtu-
saodati ramzi sifatida ulug’langan. Shu bois ajdodlarimizning ko’plab to’y-
tomoshalari, xursandchilik marosimlari olov yoqish, uning atrofida keng davra
qurish bilan bog’liq holda o’tkazilgan. Bu odatlarning ba’zilari hozirgacha ham
saqlanib qolgan. Shaharlar, aholi manzilgohlarining eng gavjum joylarida
maxsus qurilgan otashkadalar bo’lib, ular doimo ziyoratchilar bilan to’la bo’lgan.
Zardushtiylik ta’limotiga ko’ra, doimiy farog’atli hayot inson uchun uzoq
notanish hayoliy jannatda emas, balki insonlar yashaydigan shu tiriklik
dunyosida bo’ladi. Bu maqsad, marraga etish uchun esa odamlar juda ko’p
murakkab va jiddiy sinovlardan o’tishlari kerak bo’ladi.
Shunday qilib, muqaddas «Avesto» kitobi buyuk o’tmishdoshlarimizning
keng qamrovli hayot tarzini, umrboqiy urf-odatlari, ta’lim-tarbiyasi, boshqaruv
tizimini o’rganishimizda muhim dasturilamal manba bo’lib xizmat qiladi. Unda
umumbashariy g’oyalarning chuqur aks etganligi sababidan ham bu asar keng
hududlar bo’ylab yoyilib, Sharqu G’arbda e’tirof topib, turli xalqlarning
ma’naviy yuksalishiga ijobiy ta’sir ko’rsatib borgan.
Hozirgi mustaqillik sharoitida ham bu ta’limot g’oyalari o’z ta’sirchan
ahamiyatini ko’rsatib, asl ma’naviyatimiz sarchashmalaridan biri sifatida
xalqimiz ruhiyatini boyitib borishga xizmat qilmoqda.
4. Vatanimiz xalqlarining ajnabiy bosqinchilarga qarshi ozodlik kurashi
Mil. av. VI asr o’rtalarida Axomaniylar davlati (mil. av. 558-330 yillar)
qisqa davr ichida qadimgi fors podshohlari xonadoni – axomaniylar vakili Kir II
asos solgan. Hind daryosidan Egey va O’rta dengizgacha bo’lgan oraliqdagi
Osiyo mamlakatlarini, shuningdek Misr, Liviya va bolqon yarim orolining bir
qismini bosib oladi. Kir II O’rta Osiyo erlariga yurish qilishga maxsus
tayyorgarlik ko’radi. Kirning O’rta Osiyoga harbiy yurishlari mil. av. 545-539
yillarga to’g’ri keladi. Kir II ning O’rta Osiyo hududlariga ikkinchi yurishi mil.
av. 539-530 yillarni o’z ichiga oladi. O’rta Osiyoning tabiatan erksevar,
yurtparvar xalqlari, qavm-qabilalari ahomaniylarga bo’ysunmaslik uchun o’z ona
zamini, diyorini himoya qilib mardonavor kurash olib borganlar. Bu esa Kir II ni
qayta-qayta bu hududga katta qo’shin bilan bostirib kelishga majbur etgan.
Ahomaniylar podshosining yurishiga doir bir qator ishonchli ma’lumotlar Yunon
va Rim mualliflaridan Gerodot, Yustin, Strabonlarning yozuvlarida ko’p
46
uchraydi. Kirning massagetlar yurtiga bostirib borishi, Eron shohi bilan
massagetlar malikasi, mard va jasur ayol To‘maris o’rtasidagi munosabatlar,
ularning o’zaro urushi, uning yakunlariga oid Gerodot ma’lumotlari alohida
e’tiborga loyiqdir.
200 minglik katta jangovar qo’shin tuzib To’maris yurtiga kelgan Kir II
harbiy mahoratda mislsiz bo’lgan massaget qabilalarini ochiq jangda engish
qiyinligini his etib, avvalda turli hiyla-nayranglar ishlatishga urinib ko’radi. Shu
maqsadda To’maris huzuriga elchilar yuborib, go’yo o’zini malikaga jazman
ekanligini va shu bois unga uylanmoqchiligini bildiradi. Bu nayrang natijasiz
chiqadi. Kir II shundan so’ng yana hiyla ishlatib, To’marisning mard, jasur o’g’li
Sparganisni asirga oladi va oqibatda u o’zini halok etadi. Yagona farzandidan
judo bo’lib o’rtangan onaning dushmanga bo’lgan o’tli nafrati o’n chandon
ortadi. Buning ustiga elu-yurt erki, ozodligini har narsadan a’lo bilgan To’maris
Kir qo’shiniga qarshi hayot-mamot jangiga hozirlik ko’radi.
Butun vujudlari ila g’animlarga qarshi nafrat olovi bilan yongan massaget
qo’shinlari bosqinchilarga qarshi jangga tashlanishadi. Nihoyat, massagetlar
g’alaba qozonadilar. Fors qo’shinlarining katta qismi, jumladan Kir ham jang
maydonida xalok bo’ladi. Bu miloddan avvalgi 530 yilga to’g’ri keladi.
Ahomaniylar shohi Kambis II (530-522) va Doro I (522-486) davrida
O’rta Osiyo hududlari bosib olinadi.
Tarixiy ma’lumotlarga qaraganda, Doro I 519-518 yillardagi harbiy
yurishlari davomida sak qabilalarini engib, itoatga keltirishga musharraf bo’ladi.
Lekin bunga osonlikcha erishgan emaslar. Loaqal bu yurtning oddiy cho’poni
Shiroq singari mard shunqorlarining ajnabiy bosqinchilar bilan jon berib, jon
olishib, mardona kurashganligi buning yorqin isboti bo’la oladi.
Eron ahomaniylariga qarshi O’rta Osiyoning Parfiya, Marg’iyona
hududlarida, Saklar o’lkasida ko’plab xalq qo’zg’olonlari yuz berib turgan.
Jumladan, Eron hududidan topilgan Bihistun yozuvlarida aytilishicha, mil. av.
522 yilda Marg’iyonada ko’tarilgan kuchli xalq qo’zg’oloniga Frada degan
shaxs etakchilik qilgan. Doro I qo’shini qo’zg’olonchilardan qonli o’ch oladi. 55
ming qo’zg’olonchilar qatl etiladi, 7 mingga yaqin kishi asir olinadi. Frada ham
qo’lga olinib qiynab o’ldiriladi.
Bularning hammasi mahalliy xalqlarning ajnabiy bosqinchilar zulmiga
bo’yin egmay, o’z erki, ozodligi yo’lida tinimsiz kurash olib borganligini
ko’rsatadi.
47
